راهکار اسلام برای هم‌زیستی مسالمت آمیز

 

یکی از مباحث مهم در علوم اجتماعی، «اعتماد اجتماعی» است. اعتماد یکی از پایه های اساسی هر جامعه انسانی و بسیار تاثیرگذار و البته در حکم یکی از پایه های سرمایه اجتماعی می باشد. اعتماد در دو سطح بین افراد و بین نهادهای اجتماعی وجود دارد. هرچه اعتماد بیشتر باشد، انسجام اجتماعی نیز بیشتر و قوی تر خواهد بود. ثبات، پایداری، تنوع روابط و … از دیگر پیامدهای مثبت اعتماد اجتماعی است.

تعریف اصطلاحی اعتماد اجتماعی

در زبان فارسی، اعتماد اجتماعی به معنای «تکیه کردن»، «واگذاشتن کار به کسی»، «اطمینان»، «باور»، «وثوق» و نیز اعتقاد است. مثلا وقتی به همسایه اعتماد می کنیم، در واقع به او تکیه یا اطمینان کرده ایم. در زبان لاتین، اعتماد به معنای «ایمان» است. در ریشه ی کلمه ی ایمان نیز مفهوم وثوق، اعتماد، تسلیم اراده ی دیگری بودن و اطمینان به شخص دیده می شود. در فرهنگ لغت آکسفورد آمده است: «اعتماد به معنای اطمینان به بعضی از صفات یا ویژگی های یک شخص یا حتی درستی و حقانیت یک نظریه است.»

اعتماد اجتماعی؛ حسن ظن فرد نسبت به افراد جامعه تعریف شده است. که موجب گسترش و تسهیل روابط اجتماعی فرد با سایر افراد جامعه می شود. اعتماد اجتماعی، مستلزم معیارهایی چون؛ صداقت مشهود، ثبات، انصاف، شایستگی و همه آن چیزهایی است که روابط افراد را بر اساس عمل مداوم به این ملاکها تداوم و وسعت می بخشد.

الگوی اسلام برای زیست جمعی بر چند اصل استوار است

۱. آرامش خواهی و زیست مسالمت آمیز با دیگران
۲. خوش بینی و پرهیز از کلبی مسلکی و بدبینی {قاعده فقهی اصل برائت}
٣. پای بندی به حق و تکلیف و حدود و حقوق متقابل (کوچکترین حتی ذره حقوق دیگران)، عدم مداخله در امور دیگران {ولا تجسسوا} احترام به حوزه شخصى لا تدخلوا بیوت قبل أن یوذن لک.
۴. نقد و مراقبت از خویشتن ( نقد معرفتی، نقد رفتاری ، نقد ارتباطی) برای ممانعت از egoism خودپرستی (حاسبو قبل عن تحاسبو)
۵. عقلانیت و خردورزی ( هم در کنش فردی و هم در تعاملات جمعی)
۶.تعهدورزی و عدم نقض پیمان ها (پای بندی به قراردادهای فردی و اجتماعی) اعتصموا بالذمم، عهد و پیمان ها را پاس دارید (حکمت ۱۵۵)
۷. پرهیز از آنچه شخصیت اجتماعی را مشوه می نماید (نفاق، عدالت، دروغ، فساد، زیاده خواهی، عدول از حقوق، تجاوز به حقوق دیگران)
۸. عدالت جویی و برابری طلبی (بنیان اخلاق دینی به عدالت و اعتدال استوار است)
۹. همکاری، معاضدت و تعادل اجتماعی (من اصبح و لم یهتم بالأمور المسلمین فلیس بمسلم)
۱۰. اصلاح اندیشی، تاکید به اصلاح امور به عنوان یک مسئولیت جمعی (کلکم راع و کلکم مسئول) یعنی تعهد نسبت به جمع، نفی بی تفاوتی، لاقیدی و انفعال برای داشتن پایه و واسطه ای گرم و اظهاری.
۱۱. گونه شناسی از انسان که دو نوع آن موفق مبتنی بر روابط صحیح، پای بندی به حقوق دیگران، عدالت رفتاری، مراقبت از عمل و گذشت و ایثار.
۱۲. اعتماد متقابل / قاعده «ید» ( على الید ما اخذت)
۱۳. عدم سوظن و بدگمانی (ان جاءکم فاسق بنباء فتبینوا)
۱۴.حسن اندیشی (باور پذیری جامعه) قاعده استصحاب (حالت سابقه)

مجموع این مختصات واجد کارکردهایی است:

۱) باور اعتقادی و درونی به مردم و اجزای جامعه
۲) ترجیح گفتمان تعهد در مقابل گفتمان خود پرستی
۳) تسهیل در روابط و ارتباطات تعاملی و کنشهای اظهاری
۴) اخلاق مدارا (صبر) در مقابل دیگران
۵) پذیرش تفاوتها و تاکید بر اجماع به جای افتراق
۶) ترجیج کنشهای گفتمانی در مقابل گفتمان تضادگرایی و تقابل گرایی
۷) اراده معطوف به مساعدت و همنوایی و کار جمعی به جای تمایلات جامعه گریز
۸) اصلاح فرد و جامعه در توازی یکدیگر (تعهد فرد به جامعه، تعهد جامعه در مقابل اعضاء)
۹) پرهیز از خاص گرایی و تاکید بر عام گرایی = باور به اجزای جامعه و حقوق آنها صرف نظر از تعلقات آنان.

یکی از کارکردهای این نوع تلقی از جامعه، ایجاد بستر مناسب برای سرمایه های اجتماعی به ویژه اعتماد، تعهد و عواطف مشترک است. حال پیشینه نگاه اسلام به اعتماد چگونه است؟

 

مختصات اعتماد از نگاه دینی

١- اجتناب از گمان ظن بد (خوش بینی و اثبات اندیشی) (اجتنبوا کثیراً من الظن ان تعظوا نطق اثم)
۲- صداقت ( باورهای درونی، پرهیز از تظاهر، مذموم بودن ریا = ریا یعنی پنهان کاری، تصویرسازی کاذب صداقت هر کسی به اندازه مروت اوست، جلوه گری عاری از واقعیت: کارکردهای ریا = نفاق، پنهان کردن حقیقت، عدم شفافیت (حکمت ۴۷)
۳- شایسته نیست به کسی گمان بد ببری چرا که برای آن برداشت و تفسیر مناسب و نیکو نیز وجود دارد.(نهج البلاغه حکمت ۳۶)
۴- شفافیت = پرهیز از غیبت و دروغ
۵- مذموم بودن نفاق ورزی بیشتر از ۱۸۰ آیه قرآن بر ذم نفاق
۶- تعهدورزی و احساس مسئولیت متقابل (تعهد به خانواده، والدین، جامعه، بشریت، مسئولیت ها، نقش ها فراوان در متون اسلامی است.)
۷- ممانعت از تفرقه و تاکید بر یگانگی و انسجام جمعى (وعتصموا به حبل ا… جمیعا ولا تفرقوا )
۸- پیوستگی (تعاون، معاضدت اجتماعی، تحکیم روابط)
۹- وفاداری (وفای به عهد، پایبندی به حقوق ( امانت داری)
۱۰- نگاه انتقادی (پرهیز از لاپوشانی، صراحت، نظارت و …)
۱۱- ترجیح خوش بینی و حکمت ۲۴۸ (چون کسی به تو گمان نیک برد، خوش بینی او را تصدیق کن، اگر کسی به دیگران گمان بد برد بدون دلیل، مشکل است.(حکمت ۱۱۴)

---

منبع: پایگاه خبری تحلیلی طلیعه/ یادداشت دکتر محمدهای فلاح زاده، "الگوی اسلام برای زیست جمعی بر چه اصولی استوار است؟"