رابطه تساهل در غرب و نرمش در دین

 
در گفتمان اندیشه سیاسی  جهان امروز، واژه تساهل زیاد به کار گرفته می شود. خیلی ها هم بدون اینکه بدانند تساهل دقیقا در اصطلاح به چه معنا است، آن را به کار می برند و حتی گاهی برای نشان دادن روشنفکر بودنشان از آن استفاده می کنند.
باید دید تساهل در اندیشه غرب و در اندیشه اسلامی با چه رویکردی مطرح شده تا بتوانیم درباره این مفهوم داوری صحیحی داشته باشیم.

معنای تساهل در لغت

تساهل به معنای به آسانی و نرمی با کسی برخورد کردن است و درباره دو نفر که با هم با نرمی و بخشش رفتار می کنند می گویند : این دو با هم تساهل کردند.
معادل این کلمه در انگلیسی واژه tolerance  به معنای تحمل کردن، اجازه دادن و ابقا کردن است.

 

 اندیشه غرب؛ تساهل یا اباحه گری؟

شکل گیری اندیشه تساهل و تسامح در غرب با مبانی مختلفی مطرح شده است در اینجا به دو مبنا اشاره می شود:

1. مبنای معرفت شناختی: که همان نسبیت در باب معرفت و شناخت است؛ طبق این مبنا هیچ معرفت و شناختی یقینی و مطلق نیست. طبق این مبنا آدمیان در برداشت  از واقعیت  (ارزشی یا غیر ارزشی) گوناگون هستند و معیار مطلق وجود نداردکه درست از نا درست شناخته شود، بنابر این بهتر است انسان ها از قضاوت درباره برداشت های مختلف خودداری ورزد.

نقد دیدگاه: یکی از اشکالات بسیار روشن این مبنا درون نا سازگاری آن است؛ زیرا در صورتی که معیار واقعی و مطلقی برای ارزیابی صحت و سقم ادعا های گوناگون وجود نداشته باشد، طرفداران عدم تساهل و خشونت و استبداد و دیکتاتوری و... نیز می توانند ادعا کنند که نظریه آنان دست کم به اندازه نظریه های مخالف درست و به حق است.

2. مبنایی دیگری که در غرب وجود دارد مبنای انسان گرایانه و فردگرایانه است که بر اساس آن از یک سو منبع و مرجعی ورای انسان وجود ندارد که ملاک حقانیت باشد و از سوی دیگر همه انسان ها دارای ارزش و حقوقی برابرند در نتیجه هیچکس یا گروهی حق تحمیل ارزش ها و باور های خود بر دیگران را ندارد.

 

اسلام اهل تساهل است

تساهل به گونه ای که در غرب مطرح است مورد پذیرش اسلام نیست.
اگر تساهل را به معنای تحمل عقاید دیگران در نظر بگیریم قطعا مورد پذیرش اسلام بوده و یکی از دلایل موفقیت اسلام همین تساهل است. مسلمانان از همان ابتدا اجازه می دادند تا اندیشمندان اهل کتاب وارد جامعه اسلامی شود تا بتوانند از معلومات آن ها استفاده کنند.
همچنین احادیثی مانند «خذ الحکمه و لو من مشرک..» ، « الحکمه ضاله المومن یاخذ ها اینما وجدها» و آیاتی چون «یوتی الحکمه من یشاء و من یوت الحکه فقد اوتی خیرا کثیرا» دال بر تسامح و تساهل دینی است.

یکی از عوامل گسترش اسلام در قرون ابتدایی ظهورش همین مسئله تساهل و احترام عقاید مختلف بود. شهید مطهری در اینباره می گوید:
«پیدایش و اضمحلال تمدن اسلامی از حوادث بزرگ تاریخ است. اسلام طی پنج قرن از سال 81 هجری تا 597 هجری از لحاظ نیرو و نظم و بسط قلمرو و اخلاق نیک و تکامل سطح زندگانی و قوانین منصفانه انسانی و تساهل دینی و ادبیات و تحقیق علمی و علوم و طب و فلسفه پیشاهنگ جهان بود.»

 

سازش بر سر دین هرگز

قرآن کریم، رسول اکرم را از مداهنه و مصانعه یعنی سازشکاری با کفار نهی می کند و سازش با کفار و اهل کتاب را به منزله اطاعت از آنان می داند.

قـرآن بارها به پیامبر (ص) هشدار داده كه هرگز كمترین انـعـطـافـى در بـرابـر ایـن پـیـشـنـهـادهـاى انـحـرافـى از خـود نـشـان نـدهـد، و بـا اهـل بـاطـل هـرگز مداهنه نكند، چنانكه در آیه 49 سوره مائده مى خوانیم «و ان احكم بینهم بـمـا انـزل الله و لا تـتـبـع اهـوائهـم و احـذرهـم ان یـفـتـنـوك عـن بـعـض مـا انـزل الله الیـك؛ در مـیـان آنـهـا (اهـل كـتـاب ) بـر طـبـق آنـچـه خـدا نازل كرده حكم كن و از هوسهاى آنها پیروى مكن ، و برحذر باش كه تو را از تعلیماتى كه خدا بر تو نازل كرده منحرف نسازند.
یدهنون  از ماده مداهنه  در اصل از دهن  به معنى روغن گـرفته شده ، و در اینگونه موارد به معنى نرمش و انعطاف به خرج دادن است . و معمولا این تعبیر در مورد انعطافهاى مذموم و منافقانه به كار مى رود.

 
با توجه به آنچه گذشت تساهلی که در غرب مطرح می شود فراتر از تحمل آراء دیگران است و اگر آن مبنا بخواهد در دستور کار قرار گیرد، به احتمال زیاد و به مرور زمان به مداهنه در دین و نرمش در عقائد ختم خواهد شد که از نگاه اسلامی به شدت محکوم شده است.

---

منبع:
مقاله "مبانی تساهل گرایی" به قلم محمد تقی اسلامی که درشماره 14 مجله رواق اندیشه منتشر شده است.
مقاله "مطهری و تساهل"، علی دژاکام که در شماره 14 و 15 مجله "کتاب نقد" منتشر شده است.