تأملی در مسئله دعا (1)

شناخت انسان بدون شناخت جنبه های مختلف روحی او ممكن نخواهد بود و یكی از مهمترین و پیچیده ترین حالات روحی انسان كه هم در حوزه انسان شناسی و هم در حوزه حكمت وعرفان الهی به طور بسیار دقیق و گسترده ای مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد، وجود حالات عرفانی او و از آن جلمه دعا و راز و نیازهای او با خدایش است و همین حالت است كه می توان آن را نقطه اتصال وجود آدمی با متافیزیك ( ماوراء الطبیعة) دانست. زیرا دعا جدی ترین و پاك ترین و قویترین نحوه برقراری ارتباط انسان با خالق حكیم و مهربانش است . از سوی دیگر فرق اساسی انسان با موجودات دیگر در سه چیز است: 1. تفكرِ متعالی و قدرتمند 2. اختیار و اراده  برای رسیدن به آرزوهای گوناگون. 3. عشق به خداوند كه یكی از تجلیات این عشق و شیفتگی دعا و مناجات و رازگویی با خداوند.

با ذكر این مطلب آشكار می شود كه دعا علاوه بر اینكه در معارف الهی خصوصاً در عرفان اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است تا حدی كه عرفا آن را یكی از ابواب كشف و شهود حقایق برای اولیاء الهی دانسته اند، در نزد طبقات دیگری از انسانها هم  دارای اهمیت خاصی است. لذا در این بحث عظیم، مطالبی پیرامون دعا ارائه می نماییم.

تعریف دعا

در فرهنگ اصطلاحات « نفایس الفنون» چنین آمده است كه: « دعا طلب كردن حاجت است از حضرت باری تعالی به تضرع و اخلاص و گاهی غرض از دعا فقط مدح و ثنا است كه بیشتر ادعیه خواص و اولیاء كه از ما سوی الله اعراض نموده ند از این قبیل است.(1)

دكتر آلكسیس كارل نیز بیان زیبایی در تعریف دعا دارد. وی می گوید: « نیایش اصولاً كشش روح به سوی كانون غیر مادی جهان است. به طور معمول نیایش عبارت است از تضرع و ناله مضطربانه و طلب یاری و استعانت و گاهی یك حالت كشف و شهود روشن و آرام درونی و مستمر و دورتر از اقلیم همه محسوسات است. به عبارت دیگر می توان گفت كه نیایش پرواز روح به سوی خداست و یا حالت پرستش عاشقانه ای نسبت به آن مبدأیی است كه معجزه حیات از او سرزده است و بالاخره نیایش نمودار كوشش انسان است برای ارتباط با آن وجود نامرئی آفریدگار همه هستی، عقل كل، قدرت مطلق و خیر مطلق.»(2)

عوامل روی آوردن انسان به دعا

در نظر اهل معرفت و عارفان حقیقی وجود خداوند به قدری مقدس و محترم و دارای محبوبیت است كه او را با هیچ چیز نمی توان برابر دانست، زیرا تمامی خیرات و زیبائی ها از خداوند است. خدای كریم، هم خلق كردنش حكیمانه و بی مانند است و هم محبتش بیكران و وصف ناپذیر و روح نواز و هم تنبیه و ادب كردنش عین عدالت و محبت است. انسانها تا زمانی كه از خود و فطرت حقیقی شان غافل نشده اند همواره رو به سوی آن كمال مطلق و زیبایی مطلق و خیر مطلق دارند و به سوی او نیز در حركت خواهند بود. منتها در مسیر زندگی علل و شرایطی مانع توجه و ارادت قلبی آنها به خالق شان می شود كه با رفع این موانع دوباره آن توجه و ارادت حقیقی ایجاد شده و ادامه می یابد.

استاد آیة الله جوادی آملی پیرامون این مسئله گفته اند كه : "چیزی در جهان نیست كه به یاد حق و خدای سبحان نباشد. این انسان می باشد كه گاهی غافل و گاهی غیر غافل است".(3)

استاد مرتضی مطهری(ره) پیرامون علل توجه به خداوند گفته است: «انسان در دو حال ممكن است خدا را بخواند؛1-  وقتی كه اسباب و علل از او منقطع  شود و دچار سختی و اضطرار گردد.2- وقتی كه روح خودش اوج بگیرد و خود خویشتن را از اسباب و علل منقطع كند. در حال اضطرار و انقطاع اسباب، انسان خود به خود به طرف خدا می رود. و احتیاج به دعوت ندارد و البته این كمالی برای نفس انسان نیست، كمال نفس در این است كه خودش خود را منقطع سازد و اوج بگیرد.»(4)

آن زمان كه آدمی به بلاها و سختی های بزرگ مبتلا می شود و یا در زمانی كه مسئله مرگ كسی و یا كارگشایی و معجزه بزرگی در زندگی اش مطرح می شود، آن موقع است كه اصل مهم خداجویی به وجو د آمده و كم كم رشد می كند.

همچنین آدمی اگرمراحل وجود یافتن و سیر تحولات زندگی خود را از آغاز تا زمان حاضر به دقت و با دیده بینا و منصف مورد مطالعه و بررسی قرار دهد به طور طبیعی توجه اش به خداوند و الطاف كریمانه او معطوف خواهد شد و این خود می تواند عامل بسیار قوی برای دعا و مناجات و ذكر الهی باشد.

عامل مهم دیگر این است كه روح انسان وقتی از این عالم دنیا و حوادث آن خسته و دلتنگ شده باشد اگر ذره ای در دلش نور معرف و ایمان الهی باشد خدایش را با زبان فقر و نیازمندی و شكر می خواند.

اهمیت دعا

اهمیت نیایش را در قرآن كریم می توان از سه جهت مد نظر قرار داد:

1- آیاتی كه خدای متعال در ان بندگان خود را ترغیب و تأكید به دعا و نیایش نموده است. مانند:

- « دعای دعا كننده را به هنگامی كه مرا بخواند، اجابت می كنم.» (بقره / 186)

- « پروردگار خود را با حالت زاری - كه نشانه نیاز است – و در حالی پنهانی – كه دلیل اخلاص است – بخوانید.« (اعراف / 55)

- « بخوانید مرا، تا اجابت كنم شما را.» ( مومن / 60)

2- آیاتی كه ضمن آن داستانهایی از برخی پیامبران آمده كه هر گاه نیازی داشته اند و یا به شدائدی گرفتار شده اند، تنها مشكل گشای آنان نیایش ذكر شده است.

- حضرت آدم و حوا پس ازتخلف از فرمان الهی  در مقام اعتراف به تقصیر خویش چنین استغاثه نمودند: « بارالها ما به خود ستم نمودیم – كه نافرمانی تو را كردیم – اگر ما را نیامرزی و به ما رحم نكنی از زیان كاران خواهیم بود.» (اعراف/ 23)

- در داستان حضرت  یوسف(ع) و زلیخا آمده كه وقتی زلیخا به وی طمع كرد، حضرت یوسف به خواسته وی تن نداد و زلیخا او را تهدید به زندانی شدن نمود پس حضرت یوسف دست به دعا بر می دارد و می گوید: « بارالها، زندان برای من دوست داشتنی تر است از گناهی كه مرا به سوی آن فرا می خوانند...» (یوسف/ 33) پس خداوند دعای او را مستجاب فرمود و از مكر زلیخا نجات یافت و زندانی شد.

- در داستان حضرت یونس(ع) آمده است كه او زمانی طولانی مردم را به توحید و یكتا پرستی فراخواند. لیكن این دعوت و تبلیغ مردم را به راه نیارود و آنان همچنان بر كار خود لجاجت می كردند. در این هنگام كه یونس از جهل و كفر آنان به خشم آمده بود، پیش از آن كه از خداوند اجازه بگیرد از شهر  خارج شد و سر به بیابان گذاشت. رفت تا به دریا رسید. به قدرت الهی یك ماهی بزرگ دهان باز كرد و یونس را بلعید و یونس بدون آن كه در شكم ماهی هضم شود زندانی شد و دانست كه این سزای آن است كه بدون اذن الهی، مأموریت خود را رها كرده است. در چنین شرایطی با دلی شكسته و قطع امید از همه جا، دعا كرد و گفت: « لا اله الا انت سُبحانكَ إنی كنتُ من الظالمین.» (انبیاء / 87)

خدایا معبودی به جز تو نیست، منزهی از هر عیب، همانا من از كسانی هستم كه بر خود ستم نمودم.

3- اهمیت دعا و نیایش را می توان از آیاتی درك نمود كه خود به صورت دعا آمده است:

- « پرودگارا، بر ما شكیبایی فرو ریز، و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه كافران پیروز فرما.» (بقره/ 250)

- « پروردگارا، بیامرز مرا و مادر و پدر مرا و مؤمنین را، روزی كه حساب برپا می شود. (ابراهیم / 41)

امام خمینی(ره) پیرامون اهمیت دعا می فرماید: « همه خیرات و بركات از همان دعا خواندنها است حتی آنها كه به طور ضعیف دعا می خوانند و ذكرالله می گویند به همان اندازه كه طوطی وار- هم باشد- در آنها تأثیر كرده، بهتر از آنهایی هستند كه ترك دعا كرده اند. نمازخوان  ولو اینكه مرتبه نازله ای داشته باشد از نمازنخوان بهتر است. همین دعا خوان ها در نظم این عالم دخالت دارند.(5)

استاد مرتضی مطهری(ره)  پیرامون اهمیت دعا از دیدگاه اولیاء الهی می گوید: «اولیاء خدا هیچ چیز را به اندازه  دعا خوش نداشتند. همه خواهش ها و آرزوهای دل خود را با محبوب واقعی در میان می گذاشتند و بیش از آن اندازه كه به مطلوبهای خود اهمیت بدهند به خود طلب و راز و نیاز اهمیت می دادند و هیچ گونه احساس خستگی و ملامت نمی كردند. »(6)

از دیدگاه اهل معرفت و عابدان حقیقی سرآمد تمامی زیبایی ها و خیرات همانا توجه و نجوای حقیقی با خداوند است. آنان یاد و ذكر خداوند را جزو زیباترین و شریف ترین حالات در عالم هستی می دانند. توجه و عشق به خداوند بزرگترین قدرت دهنده  روح است. و راز خستگی ناپذیری و شكست ناپذیری مردان بزرگ الهی نیز در همین نكته است كه روح آنان در حالت بالایی از شیفتگی و امید و توكل و مناجات با خداوند قرار دارد. انسان جدی ترین و پاك ترین حالاتش را فقط در مناجات و دعا با خداوند پیدا می كند، زیرا انسان به یقین می داند كه نمی تواند چیزی را از او مخفی كند.

دكتر آلكسیس كارل بیان زیبایی پیرامون اهمیت و لزوم دعا دارد:« انسان هم چنانكه به آب و اكسیژن نیازمند است، به خدا نیز محتاج است. احساس عرفانی در ردیف  قدرت مكاشفه، احساس اخلاقی، احساس جمال و نور عقل ، به شخصیت بشری، شكفتگی و انبساط پر معنا و كاملی می بخشد... نیمی از روح عقل است و نیم دیگرش احساس. ما باید هم زیبایی دانش را دوست بداریم و هم زیبایی خدا را.»(7)

و نیز می گوید:« اجتماعاتی كه احتیاج به نیایش را در خود كشته اند معمولاً از فساد و زوال مصون نخواهند بود.(8)

این حقیقتی بزرگ است كه عقل گرایی و علم مداری محض، هرگز منجر به تكامل و سعادت انسان نخواهند شد، بلكه در كنار آن توجه و شیفتگی و فداكاری در راه خداوند است كه زندگی و آخرت  را سر و سامان خواهد داد.

پی نوشتها:

1- فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون، بهروز ثروتیان، ص 128.

2- نیایش، آلكسیس كارل، محمد تقی شریعتی، ص 41.

3- اسرار عبادات، عبدالله جوادی آملی، ص 89.

4- بیست گفتار، مرتضی مطهری، ص 289.

5- آئین نیایش، ابراهیم غفاری، صص 24-23.

6- بیست گفتار، مرتضی مطهری، ص 286.

7- نیایش، آلكسیس كارل، محمد تقی شریعتی، ص 67.

8- همان، ص 57.