بیابان؛ سفره پر بركت اما متروك
در گذشته‌های دور، به خاطر نبود صنعت، زندگی مردم از طریق دام داری و كشاورزی می‌گذشت و فكر می‌كردند كویر مایه بدبختی و نكبت است، زیرا خاك آن قابل كشت برای گیاهان زراعی نبود و حتی محصولاتی مانند پسته و خرما هم در آن به عمل نمی‌آمد، اما امروزه كویر به خاطر جاذبه توریستی و مناظر زیبایی كه دارد، به عنوان منابع درآمد یاد می‌شود، ضمن اینكه املاح فراوانی كه از كویر به دست می‌آید می‌تواند در صنعت مورد استفاده قرار بگیرد.
عجایب كویر ایران
دكتر حمید عباس نژاد مدرس دانشگاه می‌گوید: «منطقه گندم بریان شهداد كه گرم‌ترین نقطه كویر در جهان و در قلب ایران به شمار می‌رود، به كره ی ماه می‌ماند و گدازه‌های سیاه رنگ واقع در این منطقه، نور خورشید را بیش از حد معمول جذب می‌كنند و باعث افزایش بیش از حد دما میشوند. همچنین برخی لایه‌های شكل گرفته در كویر، از نظر زمین شناسی غیر قابل باروری است».
شهداد، در شرق ارتفاعات كرمان با نخلستان‌ها و باغ‌های مركبات و نیز آثار تمدن شش هزار ساله «آراتا» از دیدنی‌هایی است كه به راستی در طبیعت نفس‌گیر كویر، نفس هر طبیعت‌گردی را می‌گیرد.
پرفسور پرویز كردوانی بیابان‌شناس معروف نیز این منطقه را به دلیل وجود گدازه‌های آتشفشانی، گرم‌ترین نقطه كره زمین به شمار آورده كه دمای آن در تابستان در سایه به 60 درجه سانتیگراد بالای صفر می رسد.
وی با اشاره به تپه‌های تخم‌مرغی شكل در كویر شهداد كه به‌طور منظم چیده شده‌اند، می‌افزاید: «در بیابان شهداد، هیچگونه حیات، موجود زنده و حتی باكتری وجود ندارد و شاید یگانه نقطه ی فاقد حیات در كره زمین محسوب شود، سرزمینی كه هنوز بسیاری از طبیعت‌گردان، كاشفان و دیرین‌شناسان جهان آرزوی بازدید و پیمایش تمامی آن را دارند. شهداد با هفت هزار سال تاریخ مستند، یكی از كهن‌ترین تمدن‌های بشری است.
منطقه گندم بریان به مساحت 480 كیلومتر، جایی در داخل این كلوت‌هاست*. هر بارانی كه بر كویر لوت می‌بارد، صورتی تازه برای هر كلوت می‌سازد و باد و باران، دو معمار قسم خورده کلوت‌اند. در این منطقه به علت گرمای زیاد، دانه گندم به حالت برشته درمی‌آید و به همین خاطر به آن «گندم بریان» گفته می‌شود».
پروفسور كردوانی همچنین می‌گوید: «سوراخ نبودن لایه ازون در فضای بالای كویر لوت از مهم‌ترین قابلیت‌های این دشت بزرگ ایران است و اشعه آفتاب در كویر لوت نه تنها خطرناك نیست، بلكه خاصیت درمانی نیز دارد، بنابراین، ماسه درمانی و آفتاب‌درمانی از قابلیت‌های مهم كویر لوت است».
به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی، وی یكی دیگر از جاذبه‌های گردشگری این منطقه را برنزه كردن پوست برای گردشگرانی كه علاقه بسیاری به این امر دارند، می‌داند. ضمن اینكه توریستها نیز در شب، كویر لوت را محل مناسبی برای رصد ستارگان میدانند.
یك ژنرال انگلیسی در ایران پس از دیدار از كلوت‌ها می‌گوید: «آثار مهم كلوت‌ها از عجایب طبیعت است و كسی كه از این منطقه عبور می‌كند، از شگفتی آن به خود می‌لرزد و این حس القا می‌شود كه انسان در ساخت و ساز آنها نقش داشته است».
نگرش جهانی به كویر
سازمان ملل متحد سال 2006 را به عنوان سال بین‌المللى کویر و کویرزدایى نام‌گذارى کرده بود. این اقدام به منظور افزایش آگاهى عمومى مردم جهان به منظور حمایت از تنوع زیستى سرزمین‌هاى خشک که یک سوم کره زمین را تشکیل مى‌دهند و نیز حمایت از دانش بومى 2 میلیارد انسانى که در کویر زندگى مى‌کنند، صورت گرفته بود.
غول بیابان بیدار می‌شود
بیابان‌زایی پدیده‌ای است كه باعث كاهش قوه بارخیزی و تولیدی خاك می‌شود و حدود 14 درصد مردم جهان در مناطق كویری و بیابانی زندگی می‌كنند. دكتر محمد طاهر نظامی مدرس دانشگاه نیز معتقد است: «خشكی و كم آبی، شور شدن، قلیایی، زه‌دار شدن و از بین رفتن عناصر حاصل خیز خاك از عوامل اصلی بیابان‌زایی هستند كه نهایتاً منجر به ضعف پوشش گیاهی میشوند و محدودیت زندگی گیاهی و جانوری را به دنبال دارد».
وی با اشاره به مناطق خشك و نیمه خشك دنیا كه 40 درصد سطح كره خاكی را تشكیل می‌دهند، یادآوری كرد: حدود 800 میلیون نفر از مردم جهان در مناطق كویری و بیابانی زندگی می‌كنند.
این مدرس دانشگاه اكوسیستم‌های بیابانی را ضعیف و شكننده می‌داند و می‌افزاید: «بی‌توجهی به مراتع فقیر و چرای نامناسب و بی رویه باعث تبدیل آن اراضی به بیابان می‌شود. دخالت‌های غلط انسان در طبیعت باعث شده شتاب بیابان‌زایی از فعالیت‌های بیابان‌زدایی پیشی بگیرد، به‌طوری كه به گفته برخی كارشناسان هر سال بخش عظیمی از كشور با شدت یك درصد به سوی بیابان‌زایی پیش می‌رود».
وی با اشاره به برنامه‌های اصلاح مراتع بیابانی از 40 سال پیش تا كنون تصریح كرد: «نهال‌كاری، بذركاری، عملیات نظارت، قرق بخش عظیمی از مناطق بحرانی، تثبیت تپه‌های شنی متحرك و حتی استفاده از مالچ نفتی از جمله اقداماتی است كه در جهت بیابان‌زدایی انجام گرفته است».
27 خرداد ماه روز جهانی بیابان زدایی است. ایران، یكی از كشورهای پیش رو و با سابقه در اجرای برنامه‌های بیابان‌زدایی در منطقه و جهان است و در سال‌های پیش از انقلاب با اجرای موفق طرح‌های مبارزه با بیابان‌زایی، مردمی كه گرفتار غول بیابان بودند به همكاری با مجریان طرح پرداختند و در نهایت ایران جزو پنج كشور موفق در اجرای برنامه‌های مهار بیابان‌زایی و تثبیت شن‌های روان شناخته شد و در سال‌های اخیر نیز امكانات و بودجه برای بیابان‌زدایی دو تا سه هزار برابر شده، اما به دلیل مدیریت ضعیف بخش منابع طبیعی، غول بیابان دوباره به پا خاسته و فعال شده است.
پی نوشت:
*کلوت: سنگ های ناپیوسته مانند لای و رس به علت چسبندگی، به طور نامحسوسی تحت تأثیر فرسایش بادی قرار می‌‌گیرند که در نواحی مرطوب، بادتأثیری ناچیزی روی آنها دارد. ولی در نواحی خشک مثل بیابان، هنگامی که باد از دشت رُسی می‌‌گذرد، با حمل دانه‌های ماسه ،سطح دشت را شیار می دهد که در این صورت به آن کلوت یا [یاردانگ] می‌‌گویند. کلوت ها در آب و هوای خشک و فراخشک که باران کم و بادمداوم و شدید دارند، تشکیل میشوند.
عبدالرضا امینی
