زخم‌های کبود این مسجد

این مسجد بزرگ و با ابهت، با آن کاشی کاری‌های ظریف و متنوع و انواع خطوط به کار رفته در آن، چونان نگینی تابان در میان جاذبه‌های گردشگری تبریز می‌درخشد و میزبان علاقه‌مندان و گردشگران «تبریز 2018»، است، با این حال و در کنار همه این محاسن و حتی میزبانی تبریز از گردشگران جهان اسلام در سال جاری میلادی، این اثر بزرگ مذهبی جهان، مثل بسیاری از آثار کشورمان حال مساعدی ندارد و درگیر مشکلاتی چون نبود مدیریت واحد، مرمت نیمه کاره و وضعیت ظاهری نامطلوب است.

در توضیح وضعیت نامطلوب این مسجد تاریخی همین بس که در کنار مشکلاتی چون رعایت نکردن حریم بنای مسجد و ساختن سازه‌های عظیم و مجتمع تجاری در اطراف آن که با سکوت مسئولان میراثی استان مواجه شده، اکنون نصب پرده‌های پاره و بدسلیقه، انداختن موکت‌های رنگارنگ و کهنه در کف مسجد و نماسازی‌های نامناسب در فضای داخلی مسجد نیز به آن افزوده و البته باز هم با سکوت مسئولان و متولیان مربوط مواجه شده است.

حتی برخی از کارشناسان حوزه مرمت آثار تاریخی معتقدند لوله کشی نامناسب گاز شهری در داخل مسجد که سه چهار سال پیش و برای تامین گرمای فضای داخل مسجد در فصل سرما اجرا شد، باعث تخریب قسمت‌هایی از دیوارهای بنا شده است.

این مسجد در تبریز غریب مانده

حبیب شریفی، یکی از مسافران همدانی که به تبریز سفر کرده، پس از بازدید از مسجد کبود به جام‌جم می‌گوید: نه تنها حریم و فضای اطراف این اثر باشکوه در محاصره پاساژها و سازه‌های امروزی قرار گرفته، بلکه داخل مسجد نیز به خاطر کف پوش‌های نامناسب، نصب پرده‌های کثیف و ناموزون و وسایل تلنبار شده اطراف مسجد، چهره این فضای معنوی باشکوه را زشت و غم انگیز کرده و موجبات ناراحتی و تاثر بازدیدکنندگانش را فراهم می‌کند. اگر به وضعیت ظاهری مسجد توجه بیشتری شود هم بعد معنوی و هم بعد گردشگری آن حفظ خواهد شد. این گردشگر همدانی معتقد است مسجد کبود باوجود ارزش تاریخی و مذهبی فراوانی که در دنیا دارد، در شهر تبریز غریب مانده و وضعیت ظاهری آن به هیچ وجه در شأن و اندازه یک اثر بزرگ و باشکوه تاریخی نیست.

ورود میراث فرهنگی به ماجرا

بخش اعظم انتقادات طبعا متوجه مسئولان و مدیران میراث فرهنگی آذربایجان شرقی است که نه تنها تاکنون در مقابل هجمه‌های متعددی که به بیرون و درون این فضای تاریخی ـ معنوی ( و از سوی افراد و نهادهای مختلف) وارد شده سکوت کرده، بلکه مرمت آن را هم جدی نگرفته‌اند، تا امروز شاهد نماهای لخت و عریان از کاشی‌های زیبای لاجوردی و دیوارهای زخمی و تخریب شده مسجد باشیم. البته مسئولان میراث فرهنگی در گفت‌وگو با ما از برنامه‌ریزی برای مرمت این مسجد و رفع مشکلات حریمی و سازه‌ای آن خبر دادند و فتحی، معاون میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان، وعده آغاز این برنامه‌های مرمتی ـ حفاظتی را برای سال جاری داده است.

فتحی درخصوص این برنامه‌ها به جام‌جم می‌گوید: یکی از برنامه‌های امسال مسجد کبود، خواناسازی بقایای معماری عمارت مظفریه است که به احتمال زیاد این بقایا مربوط به گنبد قنات، خانقاه یا مدرسه بوده و بر اثر عوامل طبیعی و همچنین عدم رسیدگی کافی مسئولان وقت، بخش‌هایی از آن از بین رفته است. وی می‌افزاید: طبق نوشته‌ها و آثار هم‌عصر مسجد کبود، احتمال زیاد می‌رود این محدوده در قدیم میدان شهر بوده که سعی می‌کنیم با برنامه‌ریزی‌های اصولی و علمی، این مجموعه را خوانا سازی کرده و فضای شهری جدیدی ایجاد کنیم.

مرمت مسجد با مشارکت ایتالیایی‌ها

معاون میراث فرهنگی به علت تجاوز به حریم مسجد کبود و ساخت و سازهای غیرقانونی پیرامون آن هم اشاره کرده و می‌گوید: متاسفانه در سال‌های گذشته، شناسنامه راه‌های ارتباطی شهری (معبر خیابان) را به دلیل تصمیمات ناصحیح برخی مسئولان از دست دادیم که این موضوع لطمات فراوانی به بافت شهری و بناهای ارزشمند موجود در این محدوده از جمله مسجد کبود وارد کرد.

فتحی اما از آغاز برنامه‌ریزی برای مرمت و احیای مسجد خبر می‌دهد و خاطرنشان می‌کند در تلاشند با احیای میدان و اجازه تردد از تجار و دسترسی به رنگچی بازار، معبری باز شود تا بخشی از تاریخ شهر دوباره احیا شود.

معاون میراث فرهنگی تاکید می‌کند برنامه‌هایی هم برای مرمت مسجد دارند از جمله این که درحال انعقاد تفاهم‌نامه‌ای با ایتالیایی‌ها هستند تا با مشارکت کارشناسان خبره و ماهر ایرانی ـ ایتالیایی و استفاده از تجهیزات ایتالیایی‌ها، استحکام بخشی و مرمت مسجد کبود را آغاز کنند.

با مسجد کبود آشنا شویم!

مسجد کبود، آبی، جهان شاه یا فیروزه اسلام؛ زیباشاهکاری از قرن نهم هجری و معماری بی‌همتای ایرانی ـ اسلامی است که اگرچه همچنان پابرجاست، اما عمری سخت و پرفراز و نشیب داشته و بارها تا سوی مرز نیستی رفته و نیمه جان بازگشته است.

کتیبه سردر این اثر تاریخی، سال بنای آن را 845 هجری شمسی و زمان سلطان جهانشاه مقتدرترین حکمران سلسله قراقویونلو و البته خواست و دستور دختر او صالحه خانم را نشان می‌دهد. کتیبه کاشیکاری سر در اصلی مسجد کبود و دیگر کتیبه‌های سردر مسجد به خط نعمت‌ا... البواب، خوشنویس مشهور سده نهم است و سرکاری و نظارت بر ساخت آن با عزالدین بن ملک قاپوچی بوده‌است.

تبریز شهر زلزله هاست و مسجد آبی هم از زلزله‌های گاه به گاه این شهر در امان نمانده است. اولین بار در زلزله سال 1158 (1780 میلادی)، لرزه بر اندامش افتاد و گنبدهایش فرو ریخت. خرابه‌های مسجد برای بیش از 150 سال بدون تعمیر باقی ماند تا آن‌که در سال 1318 تعمیرات و دوباره‌سازی مسجد به منظور حفاظت و بازسازی بخش‌های باقیمانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها آغاز شد و تا سال 1355 کارهای ساختمانی آن به پایان رسید. بازسازی گنبد اصلی و گنبد کوچک با طرح و استادکاری استاد محمدرضا معماران بنام انجام شد. بازسازی کاشیکاری داخلی و خارجی این مسجد اما همچنان ادامه دارد، یعنی این‌که به سرانجامی نرسیده است. این مسجد که تا چند سال پیش کمتر مورد توجه و استفاده بود، سال 1393 مورد توجه شهروندان تبریزی قرار گرفت و اقامه نماز در آن آغاز شد. لازمه استفاده از مسجد اما مفروش کردن کاشیکاری‌های کف آن بود و لوله‌کشی گاز شهری برای در امان ماندن از سرما که البته این لوله‌کشی نامناسب و غیراصولی تخریب بخشی از دیوارهای تاریخی مسجد را به دنبال داشت.

مسجد کبود با تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به‌کاررفته در آن و بویژه به دلیل رنگ لاجوردی کاشیکاری‌های معرق آن به «فیروزه اسلام» شهرت یافته‌است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است. صحن بزرگ مسجد مربع شکل است که حوضی برای وضو در آن قرار داشت و شبستان‌هایی نیز جهت پناهگاه مستمندان و درس خواندن در آن وجود داشته؛ چیزی که در مساجد کنونی از آن خبری نیست. بنای اصلی مسجد کبود، بنایی آجری است و کل بنا دارای گنبد اصلی و گنبد جنوبی است که روی صحن بزرگ و صحن جنوبی کوچک‌تر واقع شده‌اند. بنا دارای هفت گنبد کوچک‌تر است که سقف شبستان‌های شرقی و غربی و ورودی مسجد را پوشانده‌اند. در ساختمان گنبدهای مسجد کبود از هیچ سازه‌ای استفاده نشده‌است و همین کار بازسازی گنبدها را با مشکل مواجه کرده بود، چراکه معماران معاصر از چگونگی طراحی و ساخت گنبد بدون سازه مسجد آگاهی نداشتند. مشکل بازسازی سرانجام با طرح استاد معماران بنام حل و بنا دوباره بدون استفاده از سازه، بازسازی شد. بنای مسجد شامل صحن اصلی یا صحن بزرگ است که به شکل مربع و در زیر گنبد اصلی واقع شده‌است. بنای مسجد شامل یک صحن کوچک نیز است که در قسمت جنوبی مسجد و زیر گنبدی کوچک‌تر واقع شده، در جنوبی‌ترین قسمت مسجد (در جنوب صحن کوچک) سردابه‌ای وجود دارد با دو مقبره که هنگام بازسازی مسجد کشف شده‌اند و تصور می‌شود این دو مقبره متعلق به جهانشاه و دخترش باشد. در حیاط مسجد در شمال و شرق رواق‌هایی است که اخیرا به بقایای مسجد افزوده شده‌اند.

کاشیکاری‌های ایوان ورودی مسجد که به صورت معرق تزئین شده‌است، کتیبه‌ای دارد به خط رقاع. این کتیبه و دیگر کتیبه‌های سردر مسجد به سبک خط کوفی و ثلث است.
 

---

منبع: جام جم /سعیده دلال علیپور