تبیان، دستیار زندگی

درآمدی بر كتابشناسی كتب حدیث

تشیّع، ‌با اعتقاد به عصمت امامان ـ علیهم السلام ـ و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسیار غنی در دین شناسی برخوردار است. شیعیان،‌علاوه بر آنچه اهل سنّت از اقوال و سیره‌ی‌ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ـ كه در طول 23 سال صادر شده ـ پذیرفته‌اند،‌ اقوال و سیره‌ی‌ امامان ـ علیهم السّلام ـ را ـ ‌كه در طول سیصد و اندی سال پس از پیامبر ظهور یافته ـ نیز باور دارند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
کتابشناسی حدیث
تشیّع، ‌با اعتقاد به عصمت امامان ـ علیهم السلام ـ و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسیار غنی در دین شناسی برخوردار است. شیعیان،‌علاوه بر آنچه اهل سنّت از اقوال و سیره‌ی‌ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ـ كه در طول 23 سال صادر شده ـ پذیرفته‌اند،‌ اقوال و سیره‌ی‌ امامان ـ علیهم السّلام ـ را ـ ‌كه در طول سیصد و اندی سال پس از پیامبر ظهور یافته ـ نیز باور دارند.
این گنجینه‌ها، میراث حدیث شیعه است كه اهل سنّت،‌خود را از آن، محروم ساخته و بدین ترتیب،‌ بزرگترین خسارات علمی را بر خود وارد آورده‌اند.

تا اواسط قرن چهارم كه غیبت كبرا آغاز می‌گردد، مدوّنات حدیثی شیعه بسیار بود. شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعة، رقم آن‌ها را 6600 گفته است.[1] مجلسی اوّل، در روضة المتقین، رقم را به هشت هزار رسانده است.[2] برخی از نویسندگان معاصر، عناوین 1695 عدد از این مدوّنات را ارائه كرده‌اند.[3] علّامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة» ذیل كتاب حدیث، 738 كتاب[4] و ذیل عنوان «اصول اربعمأة»، ‌117 اصل را نام برده است.[5]

پس از قرن چهارم كه دوره‌ی اوّل حدیث شیعه به پایان می‌رسد، تا قرن چهاردهم نیز كتب بسیاری تألیف شده است. گر چه از آثار دوره‌ی اوّل، اطلاعاتی اندك در اختیار است، اما باب بحث و تحقیق در آن گشوده است و می‌تواند فوائد علمی بسیار به همراه داشته باشد. شناختن آن‌ها و حتی فهرست كردن عناوین آن‌ها امری لازم و ضروری است؛ چنان كه معرفی و شناساندن كامل كتب دوره‌های بعد ـ كه اینك در دسترس است ـ بایسته‌ای دیگر است.

واقعیت آن است كه اگر از چند و چون این آثار و سیر نگارش آن‌ها و آنچه بر آن‌ها در بستر زمان رفته، اطلاعی در دسترس نباشد، نمی توان بهره‌ای وافی و كامل از آن‌ها برد. عالمان سنّی در معرفی كتب حدیثی خود، پیش‌تر از عالمان شیعه حركت كرده‌اند. تدوین آثاری چون قواعد التحدیث، نوشته‌ی جمال الدین قاسمی ـ كه بحثی از آن به شناساندن كتب حدیث اختصاص دارد ـ و نیز «دلیل مؤلّفات الحدیث الشریف المطبوعة»، نوشته محیی الدین عطیّه، گواه این مدعاست. در میان شیعه، اگر از خاتمه‌ی وسائل الشیعة[6] و خاتمه‌ی مستدرك الوسائل[7] و برخی رساله‌ها[8] و نوشته‌های ضمنی دیگر[9] بگذریم، تألیفی جامع و كامل در معرفی كتب حدیث، در دست نیست.

تعاریف و روش‌ها
ابتدا نكاتی كه در روشن شدن عنوان بحث و شیوه‌ی كار مفید است، بیان می‌گردد:
1ـ مقصود از كتاب حدیث، نوشته‌ای است كه حاوی سنّت‌ فعلی و یا قولی و یا تقریر معصوم باشد؛ خواه چنین كتابی منتسب به شخص معصوم باشد، یا راویان و محدّثان آن را گرد‌آورده باشند. بنابراین، كتبی كه در آن‌ها احادیثی نقل شده، ولی قصد و غرض اصلی مؤلف، پرداختن به موضوعات دیگر بوده (نه نقل و گرد‌آوری حدیث)، ـ گر چه احادیث بسیار نیز در آن‌ها منقول باشد ـ كتاب حدیث به شمار نمی‌روند و در این مجموعه جای نمی‌گیرند. در مَثَل، جامع السعادات، المحجّة البیضاء، علم الیقین، و ... در این كتابشناسی، جایگاهی ندارند؛ چنان كه كتب شرح حدیث و ترجمه‌ی آن نیز محور شناسایی و معرفی قرار نمی گیرد.

2ـ كتب حاوی حدیث كه اسناد آن‌ها به نویسنده یا معصوم، محرز باشد، و یا كتبی كه در انتساب آن‌ها بحث و تردید است، لیك به عنوان كتاب حدیث مطرح شده‌اند، در این مجموعه قرار می‌گیرند و دیدگاه‌های مختلف درباره آن‌ها ارائه می‌گردد؛ همچنین هر كتابی كه مردّد است میان سخن معصوم و غیر معصوم، اگر گروهی را عقیده بر آن باشد كه حاوی سخن معصوم است، در این معرفی جای می‌گیرد. از این رو، كتبی مانند: دیوان الإمام علی ـ علیه السلام ـ، فقه الرضا، مصباح الشریعة و ... در این كتابشناسی معرفی خواهند شد.

3ـ كتب حدیثی‌ای كه تاكنون به چاپ رسیده‌اند، معرفی خواهند شد. از این رو، كتبی چون: صحیفة النبی، صحیفة علیّ، صحیفة‌ فاطمة و ... و نیز بسیاری از اصول اربعمأة و كتب حدیثی دیگر ـ كه در زمان حضور ائمه تدوین شده‌اند ـ در این فهرستگان نمی‌گنجند؛ چرا كه از آن‌ها نسخه‌ای در دست نیست. همچنین كتابی كه دارای نسخه‌ی خطّی است، ولی تا به حال به طبع نرسیده است، در این فهرستگان، یاد نخواهد شد.

4ـ در معرفی كتب، ترتیب تاریخی وفات مؤلّفان و كسانی كه اثر بدانان منسوب است، منظور شده است. گر چه ترتیب الفبایی كتب یا ترتیب الفبایی مؤلّفان را نیز می‌توان معیار قرار داد؛ لیك معرفی با ترتیب تاریخی، فواید بسیار برای پژوهشگران به همراه دارد؛ گذشته از آن كه ترتیب الفبایی، با ضمیمه ساختن فهرست‌ها، قابل دستیابی است.

5ـ منابعی كه صرفاً با استخراج احادیث اهل سنّت (در فضائل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ یا دیگر موضوعات) گرد آمده‌اند، گرچه مؤلّفان آن‌ها شیعه‌ی امامی باشند، در این مجموعه نمی گنجند.

6ـ در معرفی هر كتاب، بناست این اطلاعات ارائه گردد:
یك. شناسنامه‌ی كتاب.

دو. نسخه شناسی:
الف. معرفی نسخه‌های خطّی موجود در كتابخانه‌ها.
ب. معرفی نسخه‌های یاد شده در كتابنامه‌ها و فهرستنامه‌ها و ...

سه. تعداد ویرایش‌های اثر و مشخصه‌های هر یك.

چهار. ویژگی‌های كتاب:
الف. موضوع كتاب،
ب. تعداد ابواب و احادیث،
ج. وضعیت اسناد،
د. تنظیم و تبویب كتاب.

پنج. خلاصه‌ی فهرست مطالب.

شش. پژوهش‌های انجام شده درباره‌ی‌ كتاب:
الف. شرح،‌حاشیه و تعلیقه
ب. ترجمه
ج. تلخیص یا تكمیل،
د. معجم سازی،‌تصنیف و تبویب،
هـ . نوشته‌های تحلیلی در زمینه‌ی كتاب.

هفت. مؤلف:
الف. ویژگی‌های فكری مؤلف،
ب. گرایش‌های فكری و كلامی و فقهی زمان مؤلف،
ج. شرایط اجتماعی و سیاسی زمان مؤلف.

هشت. ارزیابی كتاب:
الف. انتساب كتاب به مؤلف.
ب. نقل كتاب به طرق معتبر.
ج. دیدگاه عالمان رجال درباره‌ی‌كتاب.
د. دیدگاه فقیهان درباره‌ی كتاب.

ــــــــــــــــــ
پی نوشت:
[1] . وسائل الشیعه، ج30، ص165 (طبع آل البیت).
[2] . روضة المتقین، ج14.
[3] . سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانی، ص310ـ311.
[4] . الذریعة، ج6، ص301ـ374.
[5] . همان، ج2، ص127.
[6] . وسائل الشیعه، ج30، (آل‌البیت).
[7] . خاتمة مستدرك الوسائل، ج1 (آل‌البیت).
[8] . مانند: «كتابشناسی كتب اربعه»، استاد كاظم مدیر شانه‌چی، كیهان فرهنگی، سال 3، شماره 5، ص11.
[9] . علم الحدیث، استاد مدیر شانه‌چی، ص68.

منبع: وبسایت اندیشه قم