نقدی بر رمان برگزیده جایزه جلال

 الهام فلاح نویسنده و برگزیده جایزه ادبی پروین اعتصامی در یادداشتی به رمان «این خیابان سرعت‌گیر ندارد» اثر مریم جهانی نگاهی انداخته است.

حاصل این نگاه را در یادداشت زیر که توسط وی برای انتشار به خبرگزاری مهر ارائه شده می‌خوانید:

همه سرعت­گیرهای لعنتی بد نیستند...

«این خیابان سرعتگیر ندارد» برنده جایزه کتاب جلال و منتخب کتاب سال است. اینکه رمان اول یک نویسنده غیرتهرانی توانسته این عنوان را کسب کند بیش از هرچیزی کنجکاوم کرد تا بخوانمش. گو اینکه گذشت آن زمان که جایزه‌­ها متر و معیار قد کشیدن و مطرح شدن کتابی می­‌شد و حالا هیچ جایزه‌­ای چنین خدمتی به کتاب و نویسنده­‌اش نمی­‌کند. اماهمین که کتابی برنده معتبرترین و گرانترین جایزه دولتی باشد من را وسوسه می­‌کند به سر در آوردن از چند و چونش.

کتاب روایتی شخصی­‌ست از اجتماعی بی‌رحم. روایت زنی به نام شهره که به شغل نامتعارف رانندگی با تاکسی مشغول است. که البته این نامتعارف بودن حضور یک زن جوان پشت فرمان یک تاکسی در همان لوکیشن شهرستان باورپذیر است و نه پایتخت که بخواهیم نخواهیم به پست راننده تاکسی زن می‌­خوریم و هیچ جای شاخ در آوردن و متلک­‌پرانی و آزار خیابانی ندارد. اما شهره، زن جوانی که از شغل خود لذت می‌­برد. از دنده عوض کردن. از حاکم بلامنازع اتاق پراید خود بودن. از کرایه جمع کردن و لایی کشیدن و مالاندن به آینه ماشین­‌های خارجی جوری که فقط صدای دزدگیرشان دربیاید. اما آنچه برای نشان دادن قدرت شهره و توانایی او برای سینه سپر کردن در برابر جامعه مردسالار، بیش از اندازه خرج شده، بخشیدن وجهه مردانه به این زن است. تا جایی که گاهی گمان می‌­رود اصلا دغدغه داستان نشان دادن حال روز ترنس‌­ها و کسانی‌ ­است که تبدیل شدن به جنس غیر خود اولویت زندگی­‌شان است. اینکه هرگز تن به پوشیدن دامن ندهد، از آرایش کردن بیزار باشد، از اینکه کبابی کنار خیابان صدایش بزند برار، کیف کند و عوضش بگوید پنج تا بذار رو آتیش، موقع نشستن به سیاق مردان پاها را بگشاید، ضمخت و نامتناسب رفتار کند و خیلی داش‌­مشتی آمیخته با لهجه کردی حرف بزند دلیلی بر این مدعاست.

این افراط در باقی وجوه اثر جهانی نیز به شدت خودنمایی می­‌کند. تمام زن‌­های داستان بلااستثنا منفعل و زخم­ خورده سنت مذکر و آش‌­و­لاش رفتار مردان زندگی خود هستند. چه پدر باشد و چه برادر و چه شوهر. محبوبه که اهل هنر است و همین نقاشی کردنش و علاقه به شعر باعث جدایی شده، که البته برای زوجی تحصیلکرده و ساکن تهران امروز بهانه محکمه‌پسندی دست خواننده نمی‌­دهد. درست است که خیلی از مردان با ورود همسرانشان به عرصه هنر مخالفند اما ما چیزی از عوارض جانبی این علاقه محبوبه به هنر و نشت تبعات آن در زندگی زناشویی او که مسبب طلاق و کینه شتری همسرش که جهد کرده محبوبه را از غم ندیدن فرزند به پای مرگ بکشاند دیده نمی‌­شود.

خاله گرفتار مردی معتاد و بدخلق است است اما خودش هم نمی‌­داند چرا مرد را از خانه بیرون نمی­‌کند و همچنان او را می‌­پذیرد. فریبا کاپیتان تیم والیبال و عضو تیم ملی که بابت اجازه ندادن پدر برای حضور در عرصه بین­‌الملل کارش به کارتن­‌خوابی و گدایی کشیده. خود شهره که از شوهرش هیچ و هیچ و هیچ حسن رفتاری نمی­‌بینیم، که حتی رفتار زنانه او مشمئزکننده است و بخواهیم منصف باشیم زنی مردصفت مثل شهره چندان هم نباید از داشتن همسری با رفتار زنانه که می‌خواهد او را میکاپ کند و زنجیر طلا می­‌اندازد و موقع نشستن پا روی پا می­‌اندازد و لباس‌های رنگی می­‌پوشد بدش بیاید. این مرد زن­‌منش اما در جایی برای دادن خرجی می­‌شود یک مرد سیبیلوی بدجنس مقرراتی و یا موقعی که با فروشنده لنز آبی مغازه تیک می­‌زند می­‌شود سراپا مردانگی و میل به تنوع و خیانت.

خانم ریحانی همسایه روبرویی که بی‌صاحب و شیت و شل رها شده و کسی سراغش نمی­‌آید در حالی که او هنوز مصرانه منتظر شوهرش است که به او خیانت کرده. شراره خواهر شهره مردی دارد که لذت خود را از تماشای تصاویر ماهواره حتی در حضور زن و مادرزن و خواهرزنش پنهان نمی‌­کند، کچل است و ظاهر درست و درمانی هم ندارد. اما شراره دائم در حیص و بیص این است که مبادا شوهرش به او خیانت کند. برای همین امربر خوبی است تا جایی که شیر به شیر بار بگیرد از مردش. مردان این کتاب همه بد هستند. همه سرعتگیر مسیر پیشرفت زنان­‌اند. خواه زن هنرمند باشد خواه یک دیپلمه راننده تاکسی و خواه مانند مادر شهره یک دختر مکنت­‌دار خانزاده.

پدر شهره تنها مردی است که شهره او را می‌­ستاید و با او قرابت روحی دارد اما همین پدر به بدترین شکل سعی در تحقیر مادر داشته. به حرف‌های مادر اعتنا نمی­‌کرده و نگاهش بسیار مردسالارانه و زن­‌ستیز است وقتی می­‌گوید مرد باید صبح که کفش می‌­پوشد شب از پا در بیاورد و الا مرد نیست. زن است.  بعید نیست این پرو بال دادن پدر به شهره برای رانندگی و رفتار پسرانه کردن برآمده از درد اجاق­‌کوری خودش باشد. چرا که بنا به فرهنگ لغت این رمان، اجاق­ کور کسی­ است که اولاد ذکور نداشته باشد. اما سرنوشت زنان داستان چیست؟ محبوبه مغلوب کینه‌­ورزی شوهر و زنی بی‌دست­ وپا که از شدت انفعال خودکشی و مرگ را برمی­‌گزیند. مادر که تا آخر عمر همسر را تحمل می­‌کند تا بعد او یک خانه ویلایی درندشت نصیبش باشد و سود قابل ذکر یک سپرده بانکی و زندگی راحت و بی‌دغدغه. شهره هم با تمام مردمآبی خود تا مردی متشخص و متمول را می‌­بیند سر تا به پا می‌شود زن و تمایلات زنانه و عطش خواستن که کاملا با شخصیتی که از او شناخته‌­ایم در تعارض است...

فرهاد که کشتی­‌گیر و سمبل مرام پهلوانی­ست تنها برای این وارد داستان شده تا نشان بدهد مردهای فرنگ ­رفته باسواد ورزشکار تهران­ نشین هم چیزی نیستند جز طمع برای تن و جسم زنان. این حجم از سیاه‌نمایی همانقدر که دور از واقعیت است کام مخاطب را نیز تلخ کرده و در پایان قادر به ایفای نقش مصلح بودن و یا ایجاد سر سوزن تغییری در نگاه مردانه جامعه به زنان نیست. اینکه توی خیابان‌های کرمانشاه، یک سمند زرد با راننده زنی که از شهره جوانتر است ویراژ بدهد نشاند دهنده به سامان شدن نیست و قدرت نجات دادن قصه را ندارد. این خیابان سرعتگیر ندارد به مثابه ورود میان مرغدانی مرغ­های کرچ بی­‌خروسی است که تنها برای تخم گذاشتن پروار می­‌شوند و ورود تازه­ای را که حس کنند، هرکدام با تمام قوا شروع به قدقد و هوار می‌­کنند. گویی در بالابردن صدا و شکایت و مظلمه‌خواهی  از هم سبقت می‌گیرند.

در کنار همه این‌ها رمان این خیابان سرعتگیر ندارد، از تعداد زیادی خرده روایت شکل گرفته که با اینکه پرداخت آن‌ها شیواست و زبان کار بسیار یکدست و روان است، اما در خدمت گره­‌گشایی و گره‌­افکنی اصلی نیست. چرا که اصلا در این رمان گره­‌ای افکنده نمی­‌شود. تعلیقی برای دانستن سرانجام وجود ندارد. انگار سوار تاکسی شدید و زن راننده از روزگار و طلاق و سختی­‌های زندگی خود بگوید و خاطرات کودکی و جوانی و ازدواج و کار خود و بعد هم قبل اینکه در مقصد پیاده‌­تان کند آهی بکشد و بگوشد هعی... روزگار ماده‌­کش نرپرور!!

آنچه مضمون رمان بدان اشاره می‌­کند ناتوانی و ضعف زنان است و نه قدرت آن‌ها. شهره یک عاصی واحد و تنهاست که نشانتان می­‌دهد اگر می­‌خواهید جوری که باب میلتان است زندگی کنید باید مثل مردها باشید. اگر زن باشید، آرایش کنید، لباس زیبا و زنانه بپوشید، به زن بودن خود بنازید، از مواهب زنانه وجود خود بهره ببرید، از مادر شدن و هنر و رنگ و موسیقی لذت ببرید، اگر کسی موقع نشستن صندلی را برایتان عقب کشید، باید بسازید و بسوزید. باید تحمل کنید. باید تمام آرزوهایتان را بریزید در چاه مبال و این همان کلام اشتباه کتاب است.

به‌عنوان نویسنده­‌ای که هم­جنس مریم جهانی‌ ا­ست، مانند او برآمده از فرهنگ شهرستان و غیرت و تعصب مردان است و زنان و مسایل ایشان محور اصلی تمام کتاب­‌هایش است، دلم می­‌خواهم بگویم دوست عزیز نویسنده، زن داستانت را زن نگه­دار و قوی­‌اش کن. جامعه به قدر کافی مرد زورگوی لایی­‌کش، فحش به دهان چاله ­میدانی لنگ دور گردن دارد، برای رسیدن به آمالمان نیازی نیست بر تعدد آن‌ها بیفزاییم.

این خیابان سرعت­گیر ندارد همانقدر تلخ و سیاه است که رگ خواب حمید نعمت­‌الله. زنان ایران راه درازی دارند تا رسیدن به خودبسندگی و رشد و قد کشیدن تا اندازه مردانشان. اما ذکر مصیبت و مرثیه­‌خوانی و مظلوم‌­نمایی از جایی به بعد نه تنها اشک کسی را درنمی‌­آورد بلکه ریختن آب در آسیاب همان مروجان سنت پنهان کردن زنان در پستو و مطبخ است. بی­‌صبرانه منتظرم در اثر بعدی مریم جهانی که زبان و روایت و توصیف را خوب می­‌داند، زنی بلندبالا و رشد یافته ببینم که در کنارش دلش خواست ماتیک هم بزند. مهمانی هم برود. زیرلب آواز هم بخواند.

---

منبع: مهر