عرفان عملی (2)
در اینجا برای آن كه عرفان نظری با فلسفه و كلام اشتباه نشود و عرفان عملی از دستورات فقهی و اخلاقی تشخیص داده شود، به توضیح مختصری می‌پردازیم:
الف) فرق عرفان با فلسفه و كلام در آن است كه مباحث فلسفه و كلام بر عقل و اندیشه استواراند و هدفشان فهم جهان هستی در اندازه‌ی توان انسان‌هاست. در صورتی كه معارف عرفانی، تنها از راه سلوك و مجاهده به دست می‌آیند. هدف عارف كه فانی شدن در حق و رسیدن به شهود و عیان است با بحث و استدلال قابل دست‌یابی نیست.(1)
ب) فرق عرفان عملی و مباحث فقهی و اخلاقی درعین این كه می‌‌توانند ظاهرا تفاوتی نداشته باشند در دو چیز بنیادی است:
یكی آن كه دستورات عرفانی جز با عمل و تحول گام به گام تحقق نمی‌پذیرد. در صورتی كه به هریك از دستورات فقهی و اخلاقی می‌توان مستقلا عمل كرد. برای نمونه، در عالم سلوك تا، كسی به مقام یقظه نرسد، به مقام توبه دست نخواهد یافت و كسی كه به مقام توكل نرسیده باشد نمی‌تواند به سوی مقام رضا گام بردارد و... اما در قلمرو شریعت می‌توان از دستورات روزه، نماز، زكات و غیره، هریك را مستقلا اجرا كرد و همین‌گونه است در دستورات اخلاقی.
دیگر این كه هدف دستورات دینی و دستورات اخلاقی، تقرب شخص به خدا و كسب فضیلت و سعادت است. اما عرفان عملی همه‌ی اینها را وسیله قرار می‌دهد تا انسان به هدف نهایی خود كه دیدار دوست و فانی شدن در اوست دست یابد.
از این نكته نیز نباید غفلت كرد كه اعمال شرعی نیز دو جنبه دارند: یكی جنبه‌ی اسقاط تكلیف است كه با انجام اعمال این جنبه حاصل می‌گردد. اگرچه در انجام این اعمال تنها به شرایط و آداب ظاهری قناعت شود. مانند كسی كه در ماه رمضان نیت روزه كرد و از مبطلات روزه پرهیز می‌كند. معلوم است كه با همین كار تكلیف روزه را انجام داده است. دیگری جنبه‌ی تقرب به خداست. این جنبه كه هدف اصلی هرگونه پرستش است، دارای درجات و مراتب گوناگون است. زیرا تقرب چنان كه از مفهوم واژه‌اش پیداست، ناظر به كم كردن فاصله است و این فاصله از بی‌نهایت تا صفر قابل ملاحظه است. از این‌رو اعمال در رساندن انسان به هدف براساس كیفیت انجام پذیرفتن آنها متفاوت‌اند.
خاتم‌بخشی مولای متقیان علی علیه‌السلام در ركوع، از لحاظ كیفیت، یعنی اخلاص و صدق نیت، با اعمال و انفاق‌های دیگران متفاوت بود كه درجه‌ی آن حضرت را تعالی داد و خداوند در كتاب خویش آن را ستود.
بنابراین اعمال دینی همگی در پی هدف والای تقرب به خداوند هستند و هرچه كیفیت عمل بهتر باشد و هرچه سوز و نیاز و صدق و اخلاص بیشتر باشد، نتیجه‌ی بیشتری به دست خواهد آمد و نیز هرچه اعمال به یكدیگر پیوند داشته باشند؛ نتیجه‌ی بیشتر خواهد داشت. مثلا اگر روزه با نماز و نماز با حلال بودن كسب و كار و كسب و كار با نیت انجام تكلیف و خدمت به بندگان خدا همراه و هماهنگ باشد، بهتر و بیشتر انسان را به خدا نزدیك خواهد كرد.
منبع: عرفان عملی در اسلام، دكتر یحیی یثربی صص20-22
پیوند به:
1) البته منظوراین است كه عارف به دنبال آن نیست كه مشاهداتش را در قالب برهان فلسفی بیان كند هرچند كه آن مشاهدات قابل برهان باشند. از این رو می‌بینیم كه برخی از عرفا كه در حكمت و فلسفه نیز استاد بودند به برهانی نمودن مشاهدات عرفا پرداخته‌اند. نمونه‌های آن كتاب تمهید‌القواعد است و از آخرین تلاش‌ها می‌توان اسفار ملاصدرا را نام برد.(سادات منصوری)
