تبیان، دستیار زندگی

منابع خطبه فدکیه

خطبه فدكیه در كجا آورده شده لطفا سریع پاسخ دهید؟
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
خطبه فدکیه

پاسخ: منابع خطبه
گزارشهای تاریخی حاكی از آن است كه این خطبه در منابع مربوط به نیمه دوم قرن دوم هجری آمده است. لوط بن یحیی، معروف به أبو مخنف أزدی(م 157 ه)، كتابی مستقل به نام خطبة الزهرأ(ع) داشته كه البته این كتاب از بین رفته است.( الذریعة، ج 7، ص 203.) همچنین ابوالفرج اصفهانی، از محدثان و مورخان مشهور قرن چهارم هجری، نیز كتابی تحت عنوان كلام فاطمة فی فدك داشته كه آن هم چون دیگر آثار مربوط به این واقعه از میان رفته است.( همان، ج 18، ص 109.) همچنین احمد بن عبدالواحد بن احمد البزّاز، معروف به ابن عبدون (330-423ه)، از مشایخ مرحوم نجاشی و شیخ طوسی، كتابی به نام تفسیر خطبة فاطمة الزهرأ داشته است.( رجال النجاشی، ص 87 ؛ ایضاح الاشتباه، ص 104 ؛ اَمل ال آمل، ج 2، ص 26 ؛ الذریعة، ج 4، ص 348.)
علاوه بر این سه كتاب مستقل كه پیرامون این خطبه به رشته تحریر درآمده و گزارشهای آن به ما رسیده است، بسیاری از محدثان و مورخان اسلامی، تمامی خطبه یا بخشی از آن را، با ذكر سلسله اسناد و رجال آن یا بدون اسناد، در كتب خود آورده اند و برخی دیگر نیز اشاره ای به وجود این خطبه نموده اند.
ما در این بخش به منابع مكتوبی كه هم اكنون در دسترس است و خطبه حضرت در آن وجود دارد، به ترتیب زمانی حیات موءلفان، اشاره می كنیم. این منابع عبارتند از:
1 بلاغات النسأ، تألیف أحمد بن طیفور
أبوالفضل أحمد بن أبی طاهر، معروف به ابن طیفور، در سال 204 هجری در بغداد متولد شد و به سال 280 هجری در شام بدرود حیات گفت. تألیف حدود پنجاه كتاب را به او نسبت داده اند. اثر مشهور او تاریخ بغداد و اثر دیگر او المنثور و المنظوم است. ابن طیفور این كتاب را در چهارده جزء تألیف نمود كه تنها دو جزء یازدهم و دوازدهم آن باقی مانده و بقیه اجزای آن مفقود گردیده است. بخشی از جزء یازدهم كتاب فوق، به نام بلاغات النسأ هم اكنون در دسترس است.
این كتاب كه اكنون به صورت مستقل تحت همین عنوان چاپ شده است، حاوی سخنان برخی از زنان اندیشمند و خطبای عرب زبان است. ابن طیفور خطبه حضرت فاطمه (ع) را پس از سخنان عایشه، همسر پیامبر(ص)، ذكر كرده است.( بلاغات النسأ، ص 26.) این كتاب از قدیمی ترین منابع مكتوبی است كه خطبه حضرت با سلسله اسناد در آن موجود است و هم اكنون در دسترس ما قرار دارد.
2 مختصر بصائر الدرجات، تألیف حسن بن سلیمان حلّی
سعد بن عبدالله اشعری قمی از علمای بزرگ و از محدثان جلیل القدر شیعه (م 300 ه)، كتابی به نام بصائر الدرجات را تألیف نمود. این كتاب كه حاوی احادیث اعتقادی و تاریخی در اثبات عقاید شیعه بود، تا قرن هشتم هجری در دست علمای شیعه بوده و بنا به نقل مرحوم مجلسی از كتب مورد اعتماد نزد آنان به شمار می آمده است.
حسن بن سلیمان حلّی كه او نیز از علمای شیعه در قرن هشتم بود، بخشی از احادیث كتاب بصائر الدرجات را گزینش كرد و ضمن اضافه نمودن برخی احادیث دیگر به این مجموعه، آن را مختصر بصائر الدرجات نامید. مرحوم حسن بن سلیمان، در ضمن ذكر حدیث مفصلی از امام صادق(ع)، به گونه ای مختصر و گذرا و بدون ذكر اصل خطبه، اشاره ای به محتوای آن نموده است.( مختصر بصائر الدرجات، ص 456.)
3 السقیفة و فدك، تألیف أحمد بن عبدالعزیز جوهری
أحمد بن عبدالعزیز از محدّثان اهل سنت در قرن دوم هجری است. او مورخ و ادیب و شاعر توانایی بود و در علم حدیث نیز تبحر داشت و از جمله محدثان مشهور آن عصر به شمار می آمد. كتاب السقیفة و فدك و اخبار الشعرأ از جمله تألیفات اوست. جوهری در سال 323 ه در بصره بدرود حیات گفت.( الذریعة، ج 12، ص 206.)
كتاب السقیفة و فدك چنان كه از نام آن پیداست، حاوی مطالبی درباره دو واقعه مهم تاریخی صدر اسلام است. این كتاب اكنون موجود نیست، اما ابن ابی الحدید معتزلی در كتاب گرانسنگ خود به نام شرح نهج البلاغه، بخشهایی از این كتاب را نقل نموده است. كتابی كه اكنون به نام السقیفه و فدك، از احمد بن عبدالعزیز جوهری، وجود دارد، در اصل مطالب جمع آوری شده از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید است. جوهری بخشهایی از خطبه حضرت را به دو طریق با ذكر سلسله اسناد آورده است.( السقیفة و فدك، ص 98.)
4 مقاتل الطالبیین، تألیف أبوالفرج اصفهانی
گذشت كه علی بن الحسین، معروف به ابوالفرج اصفهانی، متوفای 356ه ، كتابی مستقل پیرامون خطبه حضرت نگاشته كه حوادث روزگار آن را از بین برده است.
ابوالفرج در سال 284ه در اصفهان زاده شد. او پس از طی مراحل مقدماتی در علوم مختلف چون تاریخ، ادب، شعر، حدیث، و... ، شهرت یافت. از آثار او كتاب ذی قیمت مقاتل الطالبیین است. او در این كتاب به ذكر زندگینامه فرزندان عبدالمطلب و شهدای طالبی از عصر نبوت تا زمان حیات خود پرداخته است ابوالفرج در این كتاب اشاره ای به صدور این خطبه نموده و در شرح حال زینب كبری(س) نوشته است:والعَقیلة هی الّتی روی ابن عباس عنها كلام فاطمة فی فدك، فقال: حدثتنی عقیلتنا زینب بنت علی(ع).( مقاتل الطالبیین، ص 60.)
5 شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، تألیف نعمان بن محمد
این كتاب توسط نعمان بن محمد، معروف به قاضی نعمان مغربی، متوفای 363ه و از علمای شیعی اسماعیلی، نگاشته شده است. موضوع كتاب بیان احادیث در فضایل و مناقب ائمه اهل البیت(ع) است. قاضی نعمان، بخشی از خطبه حضرت زهرا را بدون ذكر سند، به صورت مرسل از عبدالله بن سلام از فاطمه زهرا نقل نموده است.( شرح الاخبار، ج 3، ص 34، ح 174(.
6 من لا یحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق (ره)
محمد بن الحسین، معروف به شیخ صدوق در سال 381ه وفات یافت. مرحوم صدوق یكی از علمای طراز اول جهان تشیع و یكی از اركان مهم مذهب شیعه است. كتاب من لا یحضره الفقیه كه یكی از چهار منبع اصلی حدیث نزد شیعه امامیه به شمار می رود، از تألیفات اوست.
شیخ صدوق در این كتاب بخشی از خطبه فدك را از حضرت زینب نقل نموده و در آخر نوشته است:و الخطبة طویلة أخذنا منها موضعَ الحاجة.( من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 372، ح 1754.)
7 علل الشرائع، تألیف مرحوم صدوق(ره)
مرحوم صدوق در حوزه تألیف و تصنیف یكی از پركارترین عالمان شیعه است. كتاب علل الشرائع كه از زاویه فلسفی احكام به احادیث نظر افكنده است، از جمله مصنفات او به شمار می رود. شیخ در این كتاب، آن مقدار از خطبه را كه در كتاب من لا یحضر آورده بود، با دو سند مختلف دیگر ذكر كرده است.( علل الشرائع، ج 1، ص 289.)
8 المناقب، تألیف احمد بن موسی بن مَردُویَه اصفهانی، متوفای 410 ه
این كتاب هم اكنون مفقود است. اسعد بن شقروه، متوفای 635 ه ، در كتاب خود به نام الفائق، خطبه حضرت را از این كتاب نقل نموده است. اكنون كتاب فوق الذكر نیز وجود ندارد، اما سید بن طاووس در كتاب الطرائف، خطبه فدك را از كتاب الفائق نقل نموده است.( الطرائف، ص 263، ح 368.) بنابراین، كتابی كه هم اكنون تحت عنوان المناقب ابن مردویه منتشر شده است، در حقیقت احادیثی است كه مرحوم سید بن طاووس در كتاب الطرائف خود از كتاب الفائق، از كتاب المناقب نقل نموده است.
9 نثر الدرر، تألیف منصور بن حسین رازی
منصور بن حسین رازی، معروف به ابو سعد آبیِ وزیر، یكی از علمای شیعی مذهب و از اهالی ری بود. او از ادبا و دانشمندان قرن پنجم هجری است كه مدتی وزارت مجد الدوله رستم بن فخرالدوله را عهده دار بود.از مصنفات او كتاب هفت جلدی نثر الدرر است كه البته به نام نثر الدر چاپ شده و معروف است. نزهة الأدیب و التاریخ از دیگر آثار او به شمار می رود.
كتاب نثر الدرر حاوی بخش زیادی از خطبه حضرت است، كه متأسفانه بدون ذكر سند آمده است.( نثر الدر، ج 4، ص 8 .)
10 الشافی فی الإمامة، تألیف مرحوم سید مرتضی
علی بن الحسین موسوی، معروف به سید مرتضی، یكی از ارجمندترین و بزرگ ترین مصنفان و از قدمای دانشمندان شیعه امامیه به شمار می رود. او در موضوعات مختلف از قبیل فقه، حدیث، اصول فقه و تاریخ، صاحب تألیف و تصنیف است.
كتاب الشافی فی الإمامة چنان كه از نام آن پیداست، در بیان احادیث مربوط به مسئله امامت و از جمله تألیفات هم این دانشمند شیعه به شمار می آید. مرحوم سید مرتضی بخشی از خطبه فدك را به سه طریق از استادش ابوعبداللّه مرزبانی نقل نموده است.( الاعلام، ج 4، ص 278.)
11 دلائل الامامة، تألیف محمد بن جریر طبری
باید توجه داشت كه علی رغم تشابه اسمی و اشتراك در آبا و اجداد و حتی اشتراك در كنیه، این محمد بن جریر، غیر از محمد بن جریر مشهور، صاحب تفسیر و تاریخ، است. همچنین این شخص، كسی غیر از محمد بن جریر شیعی، صاحب كتاب المُسْتَرشَدُ فی الإمامة است. این شخص معروف به طبری صغیر در مقابل طبری كبیر است كه به صاحب تفسیر و تاریخ اطلاق می شود. او از علمای قرن پنجم هجری به شمار می آید.
مفصل ترین متن موجود و متنی كه بیشتر علمای متأخر و معاصران از آن بهره جسته اند، متن خطبه حضرت در این كتاب است. مرحوم طبری این خطبه را به نُه طریق مختلف با ذكر سلسله اسناد آن آورده است.( دلائل الامامة، ج 4، ص 111.)
12 مقتل الحسین(ع)، تألیف موفق بن احمد مكی
موفق بن احمد، مشهور به خطیب خوارزمی، متوفای 568ه است. او در این كتاب بخشی از خطبه را به نقل از عایشه ذكر كرده است.( مقتل الحسین، ص 121، ح 59.)
13 الاحتجاج، تألیف أبو منصور طبرسی
أحمد بن علی بن ابی طالب، مشهور به ابو منصور طبرسی، یكی از علمای شیعه و از محدثان و موءلفان قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری است. كتاب الاحتجاج كه مشتمل است بر احتجاجات پیامبر(ص) و ائمه (ع) و بعضی از صحابه و برخی از علمای اسلام با مخالفین خود، یكی از تألیفات اوست. متاسفانه احادیث این كتاب به غیر از آنچه از تفسیر منسوب به امام عسكری(ع) نقل شده، به صورت مرسل و بدون سند است. مرحوم طبرسی این خطبه را به صورت مشروح از عبدالله بن حسن نقل نموده است.( الاحتجاج، ج 1، ص253)
14 منال الطالب فی شرح طَوال الغرائب، تألیف مبارك بن محمد الجزری
این دانشمند سنی مذهب به ابن اثیر معروف است و به سال 606 هجری وفات یافته است. ابن اثیر در این كتاب، خطبه حضرت را مفصل و با شرح لغات آن، در فصل احادیث الصّحابیات، به صورت مرسل از زینب كبری، دختر امیر مومنان (ع)، نقل نموده است.( منال الطالب، ص 501 507.)
15 تذكرة الخواص من الأمّة فی ذكر مناقب الأئمة، تألیف سبط ابن الجوزی
ابو مظفر یوسف بن قُزُغْلی بن عبدالله، معروف به سبط ابن جُوزی حنفی، این كتاب را در خصوص ذكر مناقب و فضایل ائمه اهل البیت به رشته تحریر درآورده است. ابن جوزی بخش مختصری از خطبه فدك را به صورت مرسل از شعبی نقل نموده است.( تذكرة الخواص، ص 317.) وی در سال 654ه بدرود حیات گفته است.
16 شرح نهج البلاغه، تألیف ابن ابی الحدید معتزلی
این كتاب كه یك دوره كامل تفسیر و شرح سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه است، از شروح معتبر و قابل استفاده به شمار می رود و حاوی اطلاعات تاریخی مفیدی است. ابن ابی الحدید این خطبه را از كتاب السقیفة و فدك جوهری نقل نموده است.( شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 263.)
و دهها مورد دیگر...

منبع: پرسمان دانشجویی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.