حاج آقا رضا همدانی معروف به محقق همدانی

 
زندگی نامه:

آقا رضا بن ملا محمد هادى همدانى نجفى در حدود سال 1250 هجرى قمرى در خاندان علم و فضیلت چشم به جهان گشود. پدر او از علماى صالح و پرهیزگار زمان خود بود. از دوران كودكى او اطلاع دقیقى در دست نیست و تا قبل از هجرت به سامرا گمنام و ناشناخته بوده است، اما پس از حضور در درس میرزاى بزرگ شیرازى ( متوفاى 1312 قمرى) و نوشتن تقریرات درس ایشان به تدریج در بین علما و فضلا شهرت پیدا كرده و در زمرۀ اعاظم شاگردان میرزاى شیرازى محسوب مى‌شود.  وی در زمان حیات استادش به نجف اشرف برمى‌گردد و در آنجا به تدریس و تألیف و امامت جماعات و دیگر وظایف شرعى مشغول مى‌شود. اولین كسى كه عظمت علمى وی را را در نجف درك مى‌كند، شیخ احمد بن صاحب جواهر بوده كه مشهور و معروف به تیزهوشى و زیركى بوده است. او پس از شناختن مقام علمى این مرد بزرگ به تبلیغ علمى او مى‌پردازد به طورى كه آل صاحب جواهر در زمان حیات و پس از حیات شیخ احمد در درس آقا رضا شركت مى‌كرده‌اند.(1) 

آیت الله آقا رضا همدانی بعد از سال‌ها تلاش در راه كسب دانش، ترویج معارف شیعی، پرورش ده‌ها دانشمند و فقیه برجسته و آفریدن آثاری ارزشمند، در روز یكشنبه 28 صفر 1322 هـ.ق در شهر سامرا به دار باقی شتافت. پیكر پاك این فقیه وارسته در جوار بارگاه ملكوتی امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام به خاك سپرده شد.(2)

مرجعیت:

حاج آقا رضا همدانی در اثر تلاش‌های فراوان برای فراگیری دانش، به درجه اجتهاد نائل شد و در استنباط احكام شرعی چنان كوشید كه بسیاری از خواص كه مقام علمی و معنوی او را می‌شناختند، پس از وفات میرزای شیرازی (1312 هـ.ق) او را به عنوان فقیه اعلم معرفی كرده‌اند. عده بسیاری مقلد او شدند و از او درخواست فتوا نمودند. فقیه همدان برخلاف میل قلبی، با نوشتن حاشیه بر نجاه العباد، نظرات فقهی خود را برای مقلدان خویش بیان نمود.

در حقیقت، پس از وفات میرزای شیرازی مسئولیت زعامت و مرجعیت شیعه بر عهده مجتهد وارسته همدانی بود، ‌آقا رضا همدانی پس از آن كه مرجعیت عامه یافت، ‌هیچ تغییری در زندگی خویش نداد و همچنان بر روال سابق زندگی ساده‌ای داشت. اما دیری نپایید كه آن اسوه تقوا و فضیلت بنا به عللی از مسئولیت زعامت و مرجعیت فاصله گرفت و فقط به تدریس مشغول شد.(3)

شاگردان:

فقهای برجسته و محققین بزرگی در زمره شاگردان مرحوم آیت الله آقا رضا همدانی وجود داشته اند از جمله:(4)

1-شیخ محمد محسن بن على تهرانى مشهور به آقا بزرگ تهرانى( متوفاى 1389 قمرى) صاحب الذریعة إلى تصانیف الشیعة‌
2-سید محسن بن عبد الكریم معروف به امام سید محسن امین حسینى عاملى( متوفاى 1284 قمرى) صاحب أعیان الشیعة
3-شیخ محمد حسین كاشف الغطاء بن على( متوفاى 1373 قمرى)
4- سید حسن صدر( متوفاى 1354 قمرى) صاحب كتاب تكملة أمل الآمل‌.
5-شیخ محمد جواد بلاغی (متوفای 1352 قمری) صاحب تفسیر معروف "آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن".
6-میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (متوفای 1343 قمری). فقیه و عارف بزرگ سده چهاردهم.

تالیفات:

آیت الله حاج آقا رضا همدانی علاوه بر تدریس، آثار ارزشمندی نیز تألیف نموده اندکه عبارتند از:(5)

1-ذخیره الاحكام: این كتاب رساله عملیه وی است.
2-الهدایه: این كتاب فقه فارسی است بحث‌های طهارت، صلوه و صوم تا اعتكاف در آن آمده است.
3-الوجیزه فی الفقه: نسخه‌ای از این كتاب در كتابخانه مرحوم میرزا باقرقاضی در تبریز موجود بود.
4-الفوائد الرضویه علی الفرائد المرتضویه: این كتاب در علم اصول نگارش یافته است و به عنوان حاشیه بر كتاب فرائد الاصول، نوشته شیخ انصاری است و در سال 1318 هـ.ق در ایران هـ.ق چاپ رسیده است.
5-تقریرات فقه: حاج آقا رضا همدانی در این اثر مباحثات فقهی استادش، میرزای شیرازی را از اول بیع تا آخر خیارات، نوشته است.
6-حاشیه برمكاسب شیخ انصاری قدس سره.
7-حاشیه بر ریاض المسائل، نوشته سید علی اصفهانی حائری.
8-حاشیه بر نجاه العباد، تألیف شیخ محمدحسن نجفی (نویسنده جواهرالكلام).
9-تقریرات اصول: در این كتاب بحث‌های اصول میرزای شیرازی به تقریر درآمده است.
10-مصباح الفقیه: این اثر ارزشمند كه مهم‌ترین تألیف حاج آقا رضا همدانی است، شرح كتاب شرایع، نوشته محقق اول است.مصباح الفقیه از آثار ارزشمند فقه شیعه در قرن چهاردهم هجری می باشد.(6)  به گفته علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی؛ مؤلف هر شب یك صفحه از آن را مى نوشت و هنگام صبح بر شاگردان فرهیخته خویش همانند سید محسن امین عاملى، سید جمال الدین گلپایگانى، شیخ احمد كاشف الغطاء و برادرش شیخ محمدحسین، شیخ ابوالقاسم قمى، شیخ على جواهرى، شیخ على قمى، شیخ عبدالحسین كاظمى، میرزا جواد آقا ملكى تبریزى، شیخ محمد تقى مقدس تهرانى و شیخ آقابزرگ تهرانى برمى خواند و مطالب نوشتارش را با آنان حك و اصلاح مى كرد و گاه دیدگاهش را تغییر مى داد و گاه بر آن پاى مى فشرد.(7)
11-هدیة النملة الی رئیس الملة: این یک منبرِ حاج‌آقا رضا همدانی واعظ است در  رد شیخیه. این کتاب، متقن و دقیق و عمیق است. در حضور میرزای شیرازی منبر رفته و میرزا او را تحسین کرده است. گفته این منبر را بنویس، او نوشته است؛ بعد با عنوان «هدیة النملة الی رئیس الملة» چاپ شده است.(8)

در کلام دیگران:

درباره شخصیت و سیره رفتاری مرحوم آقا رضا همدانی (رض) در ادامه به ذکر گزارشات کوتاهی اکتفا می کنیم

•آیت الله بهجت (رض):
1-«مرحوم آقا رضا همدانی با آن همه مقامات علمیه‌اش می‌گویند: بسیار متواضع بود. از بعضی از شاگردانش شنیدم که می‌گفت: با همه متواضع بود، اما نسبت به علمای هم‌ردیف معاصرش خاک بود! مرحوم آقای شیخ‌الشریعة اصفهانی در تشییع جنازه ایشان فرمود: حالا می‌گویم، افقهِ اهل عصرش بود! یعنی حالا و بعد از فوت که دیگر مانعی از اظهار اعلمیت او نسبت به دیگران نیست. علم و فضل حاج آقا رضا همدانی رحمه‌الله بعد از وفاتش ظاهر شد».9

2-«مرحوم همدانی در علم و عمل از بزرگان بود. با یکی از آقازاده‌ها به خدمت ایشان رفتیم، آن آقازاده بنده را به ایشان معرفی کرد، ایشان دوبار فرمود: اگر ایران رفتی، برگرد به نجف. و اسم شهری را هم ذکر فرمودند. بعد ما به قم آمدیم، نمی‌دانم گذرنامه برگشتن میسور نشد یا استخاره کردیم و دیگر به نجف برنگشتیم.برای عده‌ای از شهرها از بنده خواستند که برای اداره حوزه آنجا بروم، با قرآن استخاره کردم برای دو شهرستان که یادم است، در استخاره همان اسمی که آن آقا فرموده بود، درآمد و این از معجزات خود قرآن و از کرامات آن مرد بود».(10)

3-«آقا رضا همدانی رحمه‌اللّه نزد میرزای بزرگ (میرزا محمدحسن شیرازی) می‌رود و از ایشان می‌خواهد که او را به یکی از شهرهای ایران بفرستد تا به کارهای روحانیت مشغول باشد. خود ایشان می‌فرماید: خدمت آقا میرزا رفتم و مطلب را به ایشان عرض کردم. میرزا رحمه‌اللّه فرمود: «اَنسَب (مناسب‌تر) آن است که شما برای افاده و تدریس در اینجا بمانید»، درحالی‌که معروف است بیانش به‌عکس قلمش سنگین بود. قرار شد وجهی هم در سال برای ایشان تعیین کنند. درهرحال، ایشان قبول کرد و به مرحوم آقا سید حسن صدر رحمه‌اللّه فرمود: خوب است شما تعیین کنید. مرحوم آقا سید حسن صدر گفت: خوب است آقای میرزا صد تومان مقرر کنند. ایشان فرمود: وای! وای!

سید صدر رحمه‌اللّه گفت: پس شما بفرمایید. خود ایشان فرمود: پنجاه تومان برای خرج سال کافی است، با اینکه وضع داخلی منزلش خیلی عجیب بود، لحافی داشته که خودش وصله می‌کرد به‌حدی که گاهی سر بچه‌ها از سوراخ آن بیرون می‌آمد».(11)

•آیه الله محسنی ملایری:

« مرحوم پدرم نقل می کردند: روزی در خدمت مرحوم آخوند، با آقای بروجردی و دیگران می رفتیم . در بین راه با آیه الله حاج آقا رضا همدانی برخورد کردیم . حاج آقا رضا همدانی ، نانی زیر بغل داشت و عبا را بر سر کشیده بود. مرحوم آخوند به ایشان که رسیدند، فرمودند که من عویصه و مشکل علمی دارم و زانو در مقابل حاج آقا رضا زد وایشان هم ، نان را کنار گذاشتند و نشستن . سوالها و جوابهایی مطرح شد. بحث که تمام شد و حاج آقا رضا همدانی رفتند،ایشان (مرحوم آخوند) به ما فرمودند: من مشکل علمی نداشتم اما شما آقایان وظیفه ندارید که امثال این بزرگان را بشناسید؟ من خواستم به شما بگویم که به امثال این بزرگان باید توجه بلیغ داشته باشید».(12)

•آیت الله حسین همدانى نجفى (داماد مرحوم میرزای نائینی):

«در خاطره اى دیگر مرحوم ابوى نقل مى كردند كه : یك وقت در خدمت مرحوم آقاى آخوند ملا حسینقلى همدانى رفتیم مسجد سهله . آقایان زیادى تشریف داشتند از جمله : آقا شیخ محمد بهارى همدانىریال آقا شیخ عباس كازرونى، آقا حاج سیداحمد كربلایى و بزرگانى دیگر حدود بیست نفر از آقایان بودند. اوائل غروب بود كه وارد مسجد سهله شدیم. مسجد خلوت بود. رفتیم زاویه غربى مسجد، مقام حضرت زكریا علیه السلام، در آن زاویه مرحوم حاج آقا رضا همدانى مشغول نماز بودند. مرحوم آقاى آخوند به همراهیان فرمودند: به ایشان اقتداء كنیم و نماز را باایشان بخوانیم».(13)

•مرحوم مدرس تبریزی صاحب ریحانة الادب:

«مولانا حاج آقا رضا بن محمد هادى‌... عالم عامل فقیه كامل متكلّم متبحّر محقّق مدقّق عابد زاهد، از اجلّاى علماى امامیّه و فقهاى اثنى عشریّه اوائل قرن حاضر چهاردهم هجرت، در اخلاق فاضله طاق... تألیفات منیفه او مرجع استفاده فحول و بهترین معرّف مقامات عالیه‌اش میباشند».(14)

منابع:

1 -  برای اطلاع تفصیلی از زندگی نامه ایشان رجوع شود به: مقدمه تحقیق. مصباح الفقیه. آقا رضا بن محمد هادى همدانى، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی، قم ، اول، 1416 ه‍ ق. ص 15 تا 52.
2 - الذریعة إلى تصانیف الشیعة. شیخ آقا بزرگ تهرانى‌. ناشر: اسماعیلیان قم و كتابخانه اسلامیه تهران‌. 1408 ق. ج21. ص 115.
3 -دانشنامه اسلامی وابسته به موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام. مدخل: آقا رضا همدانی http://wiki.ahlolbait.com
4 - برای اطلاع تفصیلی از شاگردان ایشان رجوع شود به: زندگی نامه آیت الله حاج آقا رضا همدانی. ناصرالدین انصاری قمی. ماهنامه مسجد. شماره 61. ص 70 و 71.
5 - زندگی نامه آیت الله حاج آقا رضا همدانی. ناصرالدین انصاری قمی. ماهنامه مسجد. شماره 61.  ص 74 و
دانشنامه اسلامی وابسته به موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام. مدخل: آقا رضا همدانی http://wiki.ahlolbait.com
6 - أدوار الفقه الإمامی. جعفر سبحانى، مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم. اول، 1424 ه‍ ق. ص 313
7 - الذریعة إلى تصانیف الشیعة. شیخ آقا بزرگ تهرانى‌. ناشر: اسماعیلیان قم و كتابخانه اسلامیه تهران‌. 1408 ق. ج21. ص 115.
7-  http://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2542
9 - در محضر بهجت، محمدحسین رخشاد. نشر سما. قم.  ج۱، ص 336
10 - پیشین، ج۱، ص ۲۹۴
11 - پیشین، ج۱، ص ۲۵۱
12 - خاطراتی ویژه از زندگی آیه الله بروجردی . مجله  حوزه  فروردین و اردیبهشت 1370، شماره 43 و 44 .. ص 275
13 - مصاحبه با استاد آیت الله حسین همدانى نجفى. نشریه حوزه . دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم .ج30  . ص 3
14 -  ریحانة الادب. محمدعلی مدرس تبریزی. کتابفروشی خیام. تهران. 1369ش. سوم. ج6. ص 377.   

منبع: گروه حوزه علمیه تبیان – علی محمد سرلک