علامه گرانقدر آیت الله عبدالله جوادی آملی (حفظه الله)

 


زندگی نامه:

آیت الله جوادی آملی، در سال 1312 هـ . ش برابر با 1352 هـ . ق در خانواده ای اهل علم و دین در آمل به دنیا آمد. پدر و جدش، میرزا ابوالحسن و ملا فتح الله از مبلغان اسلام و ارادتمندان به آستان ولایت بودند. فشار دوران پهلوی، مشكلات و مسائل مادی و سیاسی، سبب كاهش علاقه این خانواده از روحانیت شیعه نشد. از این رو، فرزند خود را تشویق به تحصیل علوم دینی كردند. آیت الله جوادی آملی پس از به پایان رساندن دوره ابتدایی، در سال 1325 هـ . ش به پیشنهاد پدر و علاقه وافر خود، وارد حوزه علمیه آمل شد و تا سال 1329 در آن شهر به تحصیل پرداخت. او بخشی از دروس سطح را در آنجا به پایان برد. پس از آن به پیشنهاد استادش شیخ شعبانی نوری، عازم حوزه علمیه مشهد مقدس شد. در بدو ورود به حوزه علمیه مشهد، در یكی از مدارس به برخی از طلاب برخورد كه در كسوت روحانیت بودند، ولی نسبت به علمای بزرگ مشهد در آن روزگار، تكریمی نداشتند و تعابیرشان درباره علما همراه با تندی و طعن بود! این خاطره چنان برای استاد تلخ بود كه حاضر نشد در چنین حوزه ای بماند و درس بخواند. از این رو مشهد را ترك گفت و به همراه پدر رهسپار تهران شد تا در حوزه عظیم و در محضر بزرگانی همچون آیت الله شیخ محمدتقی آملی به تحصیل بپردازد.

استاد با ورود به مدرسه مروی، به خواندن رسائل، مكاسب و كفایة الاصول پرداخت. پس از آن، در دروس خارج استادان بنام حوزه علمیه تهران شركت جست و همزمان به فراگیری علوم عقلی نیز پرداخت. استاد پس از حدود 5 سال تحصیل در تهران و با كسب اجازه از آیت الله شیخ محمد تقی آملی، در سال 1334 به حوزه علمیه قم رفت تا از محضر علمای آن دیار نیز بهره های فراوان برگیرد. از آن سال، تاكنون وی در حوزه علمیه قم حضور دارد و ضمن بهره مندی از محضر علمای بزرگ این حوزه، خود سرمنشأ خیرات و بركات بسیاری بوده است.

استاد جوادی آملی، در دوران تحصیل، با استادان بنامی، انس داشته است. پدر او معتقد بود كه درس حوزوی را باید پیش انسان بزرگواری كه خود تزكیه شده باشد، آغاز كرد. بدین منظور، فرزندش را برای تحصیل، نزد آیت الله میرزا ابوالقاسم فرسیو كه از دانشمندان و علمای بزرگ آمل بود، برد و او در آغازین روز درس، جمله «اول العلم معرفه الجبار» را چنان معنا كرد كه استاد خود را هنوز مرهون آن سروش غیبی می داند.

آیت الله جوادی آملی، ادبیات را نزد پدرش و حجج اسلام، عبدالله اشراقی، شیخ احمدی اعتمادی، بخش مهم شرح لمعه را نزد آیت الله شیخ عزیزالله طبرسی، قوانین را در محضر آیت الله ضیاءالدین آملی و آیت الله محمد غروی و امالی شیخ صدوق را در محضر آیت الله ضیاءالدین آملی فراگرفت.

وی با ورود به تهران، به مدرسه علمیه مروی رفت و دروس سطح را در آنجا به پایان برد. از ویژگی های مدرسه مروی این بود كه طلاب آن می بایست در كنار فرگیری علوم، قرآن را نیز تلاوت كنند و سالی دوبار برای بازید كتاب ها جلساتی تشكیل می شد. انس با كتابخانه نیز نصیب طلاب علوم می شد و توفیق بود تا محصلان با كتاب های خطی و چاپی آشنا شوند. استاد جوادی آملی، دروس رسائل و مكاسب را در محظر آیت اله سید عباس فشاركی، شیخ اسماعیل چاپلقی و شیخ محمدرضا محقق خواند. در فلسفه نیز، شرح منظومه، طبیعیات، اشارت و بخشی از اسفار را نزد شیخ ابوالحسن شعرانی و مقداری از شرح منظومه و شرح اشارات و بخشی از اسفار را خدمت آیت الله میرزا مهدی محی الدین الهی قمشه ای ـ عارفی بی نظیر و صاحبدلی بی دلیل فراگفت. وی شرح فصوص ابی عربی (شرح قیصری بر فصوص) را از محضر آیت اله محمدحسین فاضل تونی آموخت. سپس دروس خارج فقه و اصول را نزد شیخ محمدتقی آملی فراگرفت. ضمن اینكه در علوم معقول نیز از ایشان بهره هایی فراوان برد. استاد با هجرت به قم، در سال تحصیلی 1334 در درس حضرات آیات سید حسین بروجردی، امام خمینی، علامه سید محمدحسین طباطبایی، سید محمد محقق داماد و میرزا هاشم آملی حاضر شد. وی، ویژگی بارز درس امام خمینی(ره) را پرورش روح دقت و آزادگی علمی می داند و برحكیمانه بودن دیدگاه های امام در دروس حوزوی تأكید می كند. استاد جوادی آملی، حدود 25 سال از محضر علامه طباطبایی، در علوم نقلی و عقلی بهره برد. و انیس این مفسر بزرگ قرآن كریم بود. از این رو، خاطرات بسیاری از ایشان، در سینه دارد كه در بسیاری از مصاحبه ها و نوشته ها، آن را بیان داشته است. از دوستان آیت الله جوادی آملی، می توان به آیت الله شهیدمرتضی مطهری، حاج آقا مصطفی خمینی و امام موسی صدر اشاره كرد.آیت الله عبدالله جوادی آملی، در طول عمر شریف خود، تاكنون خدمات علمی و فرهنگی شایان توجهی را به انجام رسانده است. وی از سال های نخستین تحصیل، تاكنون به تدریس و تربیت طلاب پرداخته است و شاگردان بسیاری را به عالم اسلام تقدیم كرده است. استاد، همواه بر تهذیب نفس در كنار تحصیل به اخلاص در تبلیغ معارف و حیانی و انس با قرآن و روایات سفارش می كند. (1)

منهج و روش علمی:

تفسیر، فقه و اصول، حکمت و فلسفه سه حوزه عمده فعالیت های علمی آیت الله جوادی آملی هستند. از همین رو در ادامه به منهج علمی ایشان در این سه زمینه می پردازیم: (2)

1-منهج تفسیری:

از دیدگاه مفسر تسنیم، منابع تفسیر قرآن عبارت‌اند از: «قرآن، سنت و عقل» و چون «منهج و روش تفسیری» هر مفسر، پیوند تنگاتنگی با «منابع تفسیر قرآن» دارد، به اجمال می‌توان منهج تفسیری تسنیم را «منهج اجتهادی جامع» و دربردارندهٴ «تفسیر قرآن به قرآن»، «تفسیر قرآن به سنت» و «تفسیر قرآن به عقل» نامید. در میان این سه شیوه، كارآمدترین آن ها، «تفسیر قرآن به قرآن» است، زیرا مهم‌ترین منبع تفسیر قرآن، خود قرآن است كه مبیّن، شاهد و مفسّر خویش است و در دستیابی به معارف قرآن اثری عمیق دارد.

تأكید بیشتر بر «تفسیر قرآن به قرآن» هرگز به معنای نفی تفسیر قرآن به سنت یا طرد تفسیر قرآن به عقل و حتی به معنای عدم بهره گیری از علوم انسانی و دانش تجربی در تفسیر قرآن نیست. به باور مفسر تسنیم، تفسیر قرآن به قرآن، شیوه تفسیری پیامبر اكرم(ص) و اهل بیت(علیهم‌السلام) است كه از هر خطای نظری معصوم و از هر لغزش عملی مصون بوده و در نتیجه پیروی از آنان لازم، حیات آفرین و نجاتبخش است.

2-منهج فقهی و اصولی:

ویژگی های این منهج را می توان اینگونه برشمرد:

1. ساختار منطقی: استاد ضمن تقریر درس خارج فقه آیت الله محقق داماد که بیش از 14 سال به طول انجامید و کتابهای فراوانی از جمله حج ، صلاة و خمس به چاپ رسید . درس خارج، آیت الله جوادی آملی از دروس منظم خارج فقه حوزه علمیه قم است كه از ساختاری منطقی و روشمند برخوردار است. مراحل گوناگون در فرآیند بررسی یك مسئله فقهی در درس ایشان بدین شرح‌اند:

 أ. طرح مسئله و پرسش بحث؛

 ب. تحریر محل بحث و تبیین نقطه ابهام؛

 ج. نقل دیدگاه‌های متخصصان فنّ و بررسی نظریات سه عصر فقهی؛ زمان شیخ طوسی و مفید . دوره مرحوم محقق و علامه حلّی و دوره معاصر و فقهاءمتاخّر.

 د. نقد و بررسی استدلال‌های متخصصان؛

هـ. اثبات استدلالی دیدگاه مختار؛

 و. جمع‌بندی نهایی و نتیجه‌گیری.

2. رعایت جایگاه ثقلین: در سخنان حضرت رسول اكرم(ص) قرآن كریم به عنوان ثقل اكبر و عترت به عنوان ثقل اصغر معرفی شده‌اند و در همه شاخه‌های علوم اسلامی از جمله فقه باید این جایگاه رعایت شود و استاد، آیت الله العظمی جوادی چه در تفسیر قرآن كریم و چه در تفكر فقهی همواره بر آن تأكید داشته و بدان مقید بوده‌اند كه ابتدا از آیات قرآن كریم بهره گرفته خط اصلی یك حكم یا گزاره معرفتی را ترسیم می‌كنند و در طول بهره‌گیری از قرآن از سنت ثقل اصغر بهره می‌گیرند.

3. نگاه حكومتی به فقه: حكومت دینی و ولایت فقیه پشتوانه اجرایی همه احكام دین است و از همین‌رو در اجرای احكام دین به ویژه احكام اجتماعی آن باید حاكمیت فقیه عادل بر امت را لحاظ كرد، چنان‌كه در مسائلی مانند ثابت شدن اول ماه، صلح و جنگ و تصرفات قاضی نقش ولی فقیه روشن است و تفكر فقهی معظم له از این ویژگی برخوردار است.

4. تطبیق قواعد و احكام فقهی بر مسائل جهان و جامعه معاصر: نمونه‌هایی مانند بحث از روا و صحیح بودن انعقاد عقدهایی مانند اجاره به صورت اینترنتی یا حرمت اجاره سایت‌های اینترنتی برای ترویج فساد و گسترش فحشاء در جامعه را می‌توان در شیوه فقهی استاد مثال زد.

3-منهج فلسفی:

آیت ‌الله جوادی سه دوره كتاب اسفار صدرالمتألّهین شیرازی به نام الحكمة المتعالیه فی الاسفار الربعه را در حوزه علمیه قم تدریس كرد و طی آن صدها دانش‌پژوه علوم عقلی از درس پربار وی بهره بردند.سومین دوره تدریس اسفار، تدریسی ویژه و در بستر تمامی آثار ملاصدرا بود و بلكه فراتر از آن به آثار مهمی كه در زمینه هستی‌شناسی نگاشته شده مورد توجه ایشان بوده و آرای مهم درباره هستی‌شناسی بررسی و نقد و تحلیل شده است.

محصول سومین دوره تدریس اسفار توسط علامه جوادی آملی، كتاب گرانسنگ رحیق مختوم شرح حكمت متعالیه است.رحیق مختوم یك دوره شرح عمیق و گسترده حكمت متعالیه صدرایی است كه به حكمت‌پژوهان عرضه می‌شود و به جرئت می توان آن را عمیق‌ترین و مبسوط‌ترین اثر فلسفی درباره اسفار دانست. از بزرگ‌ترین ویژگی‌های رحیق مختوم ارائه هماهنگی برهان، عرفان و قرآن است.

برخی از موارد سیرهٴ فلسفی صدرالمتألّهین كه در آثار حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی آمده عبارت‌اند از:

1. تحریر صحیح اصل مسئله و تبیین درست مطالب گذشتگان.

2. آشنایی با مبانی حكمای یونان و حكمای اسلام و حفظ آن‌ها از دستبرد تحریف و برداشت سوء كج‌اندیشان.

3. استنباط فروع فراوان از همه مبانی پیشینیان كه آن فروع بر اساس اصول پذیرفته شده مورد توجه آن‌ها قرار نگرفته بود.

4. تأسیس اصول و مبانی جدید كه هر یك زمینهٴ استنباط فروع عمیق فراوان دیگرند.

5. داوری منصفانه بین آرای گذشتگان و تشخیص غثّ و سمین و تحقیق آنچه صواب است و ابطال آنچه ناصواب است.

6. عدم اكتفا به برهانِ صرف، بلكه توجه به تحصیل عرفان و شهود، و بسنده نكردن به جمع بین برهان و عرفان بدون عرضه بر قرآن و وحی را محور تفكّر و مدار شهود دانستن و بسیاری از مبادی برهان و مجالی عرفان را با راهنمایی آن فراهم كردن و تطبیق بین حكمت و شریعت، و شریعت را منزّه‌تر از آن دانستن كه با فلسفه الهی نسازد، و فلسفه را كوچك‌تر از آن دانستن با شریعت موافقت نكند.

7. بینش عقلی و گرایش برهانی داشتن و تسلیم شهرت نشدن و از ناحیهٴ مدح و قدح جمهور تغییر اندیشه ندادن، و با آرای جمهور حكما در صورت غفلت آنان همانند اوهام تودهٴ مردم در صورت انحراف آن‌ها مخالفت كردن، زیرا جمهور، مقیم و ساكن‌اند و حكیم، مهاجر است و قهراً مهاجر با مقیم موافق نخواهد بود و این معنا را می‌توان از نامگذاری كتاب به اسفار پی برد.

8. صحت و سقم سخن غیرمعصوم(علیه‌السلام) را بدون انتساب به گوینده بررسی كردن، و مذهب خاص قائل را مایهٴ صلابت یا وهن كلام وی ندانستن، بلكه استواری یا سستی گوینده را با سخن او سنجیدن، زیرا آنچه با بنان یا لسان نوشته یا گفته می‌شود ترجمان عقل راقم یا قائل است. (3)

فعالیت‌های سیاسی:

شخصیت علمی آیت الله جوادی آملی بر سایر وجوه شخصیتی او غالب است اما وی سالهای پیش و پس از انقلاب در فعالیت های سیاسی-اجتماعی مشارکت داشته است و برخی از مواضع تاثیرگذار بوده است.حدود سیزده سال در درس امام خمینی حاضر شد و در سالهای پیش از انقلاب از مروجان اندیشه امام خمینی بود و چند بار در دوران حکومت پهلوی از تبلیغ و سخنرانی ممنوع و بازداشت شد. (4) پس از پیروزى انقلاب اسلامى نیز همراه با حمایت هاى مدام و بى وقفه در مجامع علمى و تحقیقى از مبانى فکرى این نهضت اسلامى بزرگ، در مسئولیت هاى گوناگون سیاسى - اجتماعى و به هنگام نیاز حضور فعال داشته اند. در این جا به اهم فعالیت هاى سیاسى ـ اجتماعى استاد اشاره مى شود: (5)

1. تصدّى منصب قضا در اوایل انقلاب در آمل و قلع و قمع عناصر فاسد و مهره هاى اصلى رژیم طاغوتى پهلوى.

2. پذیرش عضویت در شوراى عالى قضایى و تهیه و تدوین لوایح قضایى مترقّى اسلام به ویژه تهیه و تدوین لایحه قصاص و دفاع از آن با کمک شهید مظلوم آیت الله دکتر بهشتى.

3. عضویت در مجلس خبرگانِ تدوین قانون اساسى و نیز خبرگانِ رهبرى.

4. انجام سفرهاى سیاسى ـ علمى به داخل و خارج کشور در جهت تبیین مسائل اسلامى و دفاع علمى و مستدل از ارزش هاى انقلاب و اسلام.

5. نشست هاى مستمر با مسئولان سیاسى ـ مملکتى و ارایه رهنمودهاى سازنده به آنان ـ اهتمام به حل مسائل و معضلات سیاسى ـ اجتماعى کشور به ویژه منطقه مازندران و آمل.

6. حضور فعال و مؤثر در صحنه هاى سیاسى ـ اجتماعى انقلاب و جریانات سرنوشت ساز کشور.

7. پیک جهانى انقلاب و سفیر رسمى امام خمینى به مسکو، جهت ابلاغ پیام امام به میخاییل گورباچف.

8 . تصدّى منصب امامت نماز جمعه قم و ایراد خطبه هاى پربار و علمى.

9. ایراد سخنرانى هاى روشنگر و افشاگرى علیه جریان هاى نفاق، التقاط و انحراف با تبیین درست، منطقى و مستدل مسائل اسلامى و معارف دینى.

سفیر رهبر:

استاد جوادی‌ آملی‌، سفرهای‌ گوناگونی‌ به‌ كشورهای‌ مختلف‌ جهان‌، با انگیزه‌های‌ تبلیغی‌ و سیاسی‌ انجام‌ داده‌ است‌. یكی‌ از مهمترین‌ سفرهای‌ وی‌ سفر به‌ شوروی‌ سابق‌ برای‌ تسلیم‌ پیام‌ امام‌ خمینی‌ به‌ گورباچف‌، رهبر وقت‌ اتحاد جماهیر شوروی‌ بود كه‌ از دید صاحب‌ نظران‌ جهانی‌، پدیده‌ای‌ بسیار مهم‌ تلقی‌ می‌شد. از دیگر سفرهای‌ مهم‌ وی‌، سفر به‌ نیویورك‌ و شركت‌ در نشست‌ ادیان‌ و ابلاغ‌ پیام‌ مقام‌ معظم‌ رهبری‌ بود.  (6)

بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا:

 بنیاد اسراء، تحت اشراف آیت الله جوادی آملی، یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی و پژوهشی در شهر مقدس قم است. بهره‌مندی کامل و جامع از آثار و اندیشه‌های تفسیری، فلسفی، کلامی و فقهی حضرت آیة‌الله جوادی آملی در راستای تبیین، بسط و گسترش علوم اسلامی از منظر معظم‌له در حوزه‌های مختلف، آموزش و ‌تربیت پژوهشگران، فضلا و مدرسان کارآمد، خلاق و مبتکر در حوزه‌های مذکور از اهداف تأسیس این بنیاد می‌باشد. توسعه، تعمیق و ایجاد ظرفیت‌های علمی و پژوهشی در حوزه‌های مختلف، تثبیت و تحکیم بنیان‌های نظری و تقویت علمی مبانی نظری اندیشه دینی و نظام اسلامی و دفاع از اندیشه‌های متعالی اسلام ناب محمدی(صل الله و علیه و آله) ، پاسخ‌گویی به نیازهای تمدنی جهان اسلام و گسترش تعاملات علمی به‌خصوص میان نخبگان در حوزه‌های مختلف، از دیگر اهداف تأسیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا به شمار می‌روند. بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا از مراکز و واحدهای متعددی برخوردار است از جمله: پژوهشگاه علوم وحیانی معارج، پژوهشکده قرآن و عترت، پژوهشکده فلسفه، عرفان و کلام اسلامی و پژوهشکده فقه و اخلاق. مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام حسن عسکری(علیه السلام) که با هدف پرورش و ‌تربیت طلاب علوم و معارف اسلامی در سال 1387 فعالیت خود را رسماً در شهرستان آمل آغاز کرد و هم‌اکنون در دو مقطع تحصیلی در رشته‌های کلام اسلامی (سطح دو)، تفسیر و علوم قرآنی، (سطح دو) و تفسیر و علوم قرآنی (سطح سه) دارای دانش‌پژوه است. هم‌چنین از دیگر مراکز وابسته به بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا می‌توان از مدرسه علمیه سعادت قم، مؤسسه آموزش عالی حوزوی اسرا و مدرسه علمیه و مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام حسن عسکری(علیه السلام) در تهران نام برد. (7)

آثار علمى:

از ایشان بیش از صد عنوان کتاب، در موضوعاتِ تفسیر ترتیبی و موضوعی قرآن کریم، فلسفه، عرفان، کلام، فقه و … به چاپ رسیده است که برخی آن‌ها در جشنواره‌های کتاب داخلی و خارجی، حائز رتبه‌های برتر شده است. برای نمونه تفسیر گرانسنگ «تسنیم» در سال ۱۳۸۵ از سوی مؤسسه «آیسسکو» به عنوان پژوهش برگزیدة جهان اسلام انتخاب شده و نیز کتاب برتر پژوهشی شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم شناخته شد.

از ایشان در خرداد ماه ۱۳۸۷ به عنوان استاد نمونه حوزة علمیه قم تقدیر شد و در تیر ماه ۱۳۸۷ عنوان پرکارترین مؤلف ایران را به خود اختصاص داد. (8)

منابع:

1 - دانشنامه اندیشمندان اسلامی. وابسته به اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه (صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).  مدخل: عبدالله جوادی آملی
http://thinker.irc.ir/thinker/index/show/+5749

2 - برگرفته از: سایت رسمی دفتر حضرت آیت الله جوادی آملی
http://javadi.esra.ir/web/office/master

3 -سایت رسمی دفتر حضرت آیت الله جوادی آملی
http://javadi.esra.ir/web/office/master

4 - ویکی‌شیعه دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت(ع)، وابسته به مجمع جهانی اهل بیت (ع)، مدخل: عبدالله جوادی آملی.
http://fa.wikishia.net

5 - دانشنامه فرهیختگان تمدن شیعی. وابسته به پژوهشکده باقرالعلوم (ع). مدخل: عبدالله جوادی آملی
http://nbo.ir/Default.aspx

6 - دانشنامه اسلامی وابسته به موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام مدخل:  عبدالله جوادی آملی
http://wiki.ahlolbait.com

7 - نیم نگاهی به بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسرا. مجله  افق حوزه  1 خرداد ماه 1392 شماره 364 . و برای اطلاع بیشتر رجوع شود به:
http://www.esra.ir

8 - ویکی فقه. دانشنامه فقه و اصول و علوم حوزوی وابسته به پژوهشکده باقرالعلوم (ع) و موسسه صدای بهار. مدخل: آیت الله العظمی جوادی آملی
 http://wikifeqh.ir

برای اطلاع تفصیلی از آثار آیت الله جوادی آملی رجوع شود به: مرکز بین المللی نشر اسراء
http://www.nashresra.ir

 منبع: گروه حوزه علمیه تبیان – علی محمد سرلک