قرآن در نگاه امام صادق علیه السلام
روزى كه رسول خاتم صلی الله علیه و آله دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن و عترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به «ثقلین» را توصیه فرمود، اهلبیت خویش را نیز به عنوان قرآنشناسان خبیر معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد صلی الله علیه و آله، درباره حبل المتین قرآن و شیوه بهرهگیرى از آن و جایگاه كلام الهى، سخنان نغز بسیارى دارد كه در این نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعالیم و توصیههاى حضرتش اشاره مىكنیم، باشد كه جامعه قرآنى و ولایى ما، از حضرت صادق علیه السلام سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنى، جان عطشناك خویش را سیراب سازد.
1- قرآن، تجلىگاه خدا
كلام الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حكمت خداست و آیات قرآن، هر یك نشانهاى از عظمت الهى است. امام صادق علیه السلام در زمینه جلوهگاه بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشمهاى بیدار و دل‌هاى آگاه مىفرماید:
"لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لایبصرون" (1) ؛ خداوند بر خلق خویش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدا را نمىبینند.
2- گنجینه كامل
معارف قرآن بىپایان است. به تعبیر خود قرآن "تبیانا لكل شىء" است؛ بیانگر هر چیز . هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم و دانش ریشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانش‌هاى آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به كمك اهلبیت علیهم السلام، از این منبع و گنجینه كامل بهره گرفت. امام صادق علیه السلام مىفرماید:
«خداوند بىهمتا و قدرتمند، كتاب خویش را بر شما نازل فرمود و او راستگو و نیكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پیش از شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنین خبر آسمان و زمین است... .»
و در سخن (2) دیگرى به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره مىفرماید:
"ان الله انزل فىالقرآن تبیان كل شىء، حتى و الله ما ترك شیئا یحتاج العباد الیه الا بینه للناس..." (3)؛
خداوند در قرآن، بیان هر چیز را نازل كرده است. به خدا قسم هیچ چیزى را كه بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهى
قرآن، عهدى استوار میان خدا و مردم است و آیات این كتاب، متن این عهدنامه را بیان مىكند. در عهدنامه باید نگریست، به آن باید پاىبند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق علیه السلام درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هر روز، چنین مىفرماید:
"القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ینبغى للمرء المسلم ان ینظر فى عهده و ان یقراء منه فى كل یوم خمسین آیه" (4)؛ قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است كه یك انسان مسلمان در این عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند.
روشن است كه مرور بر مفاد یك عهدنامه، براى یادآورى از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان بر شناختن احكام الهى و عبرت گرفتن از حكایات قرآن و عمل به اوامر او و تدبر در آیات است. جالب است كه امام صادق علیه السلام وقتى مىخواست قرآن تلاوت كند، قرآن را كه به دست راست خویش مىگرفت، دعایى مىخواندكه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد، اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در اینكتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرتآموزى. خدایا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در این كتاب، پند مىگیرند و از نافرمانىات پرهیز مىكنند. وقتى كتاب تو را مىخوانم، بر دل و گوشم مُهر مزن و بر دیدگانم پرده میفكن و قرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه در آیات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دین تو را بگیرم و عمل كنم و نگاه مرا در این كتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بىثمر مساز.» (5)
4- آینه عبرت
در خلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نیكان و صالحان كه در سایه ایمان و عمل و پیروى از حق، سعادتمند شدند، چه عنودان و لجوجان كه با تكذیب انبیا و انكار خدا و طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نیست، ولى سرشار از قصص و حكایات افراد و امت‌هاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق علیه السلام مىفرماید:
«علیكم بالقرآن! فما و جدتم آیة نجابها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه» (6)؛ بر شما باد قرآن! هر آیهاى را كه یافتید كه گذشتگان، با عمل به محتواى آن آیه نجات یافتند، شما هم به آن عمل كنید و هر آیه را دیدید كه بیانگر هلاكت پیشینیان است، شما هم از آن (عامل هلاكت) بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوهاى است كه در عمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مىگذارد و قرآن هدایتگر قارى مىشود.
5- احكام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوى یك سلسله احكام الهى است كه تا دامنه قیامت استمرار مىیابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهى است، مشمول مرور زمان نمىشود و حكم خدا در اثر «جو» یا «شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمىگردد. امام صادق علیه السلام در تشریح بعثتهاى سلسله نورانى انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم صلی الله علیه و آله مىرسد و مىفرماید: «تا آن كه محمد صلی الله علیه و آله آمد و قرآن را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام مىباشد.»
و در سخنى (7) دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمان‌ها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید مىداند. با بیان امام صادق علیه السلام راه بر اندیشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دورهاى مىدانند و عصر حاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمىدانند و قوانین وحى را براى تنظیم امور بشریت امروز و جامعه كنونى كافى نمىبینند، بسته مىشود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود این كتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان كهنه نمىشود و پیوسته معارف آن براى همه اقشار در همه زمان‌ها درخشندگى و آموزندگى دارد.
امام صادق علیه السلام در حدیثى به رمز و راز این جاودانگى و طراوت همیشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مىپرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسى، تازهتر و شادابتر مىشود و هرگز كهنه نمىشود؟
امام صادق علیه السلام در پاسخ مىفرماید:
«لان الله تبارك و تعالى لم یجعله لزمان دون زمان ولالناس دون ناس فهو فى كل زمان جدید و عند كل قوم غض الى یوم القیامه» (8) ؛ براى این كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص یا مردمى خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هر قومى شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگى قرآن براى همه و همیشه، به خاطر آن است كه معجزه جاوید پیامبر صلی الله علیه و آله و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نیازهاى فكرى، هدایتى و اجتماعى مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولى تكلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمىشود. حفظ كردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجراى فرمودههاى خداى متعال. حضرت صادق علیه السلام فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الكرام البرره» (9) ؛ كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در كلام آن حضرت مطرح است. مىفرماید:
«ینبغى للمؤمن ان لایموت حتى یتعلم القرآن او یكون فى تعلمه» (10)؛ سزاوار است كه مؤمن نمیرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پاى‌بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبیر امامصادق علیه السلام چنین بیان شده است: «واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فى اضاعه حدوده» (11) ؛ بپرهیز از این كه در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتى.
بسیارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مىپردازند و در وراى جلوههاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشور آسمانى نیست.
8- ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و ... و هم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و عنایت به كلام خدا و پیدا كردن حالت خشوع و تذكر و تاثیرپذیرى از تلاوت، این نكات در كلمات امام صادق علیه السلام بسیار بیان شده است. به برخى از این رهنمودها اشاره مىشود:
امام صادق علیه السلام مىفرماید:
هر گاه نزد تو قرآن تلاوت مىشود، بر تو لازم است گوش بدهى و سكوت و توجه داشته باشى:
«اذا قرىء عندك القرآن وجب علیك الانصات و الاستماع» (12) ؛ این همان نكته قرآنى است كه در آیه 204 سوره اعراف آمده است:
"و اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا."
و در سخن دیگرى به نقل از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مىفرماید كه: «راه قرآن» را نظیف و پاكیزه كنید. مىپرسند: راه قرآن چیست؟
مىفرماید: دهاننتان. مىپرسند: چگونه؟ مىفرماید: با مسواك. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق علیه السلام فرموده است:
كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پیدا نكند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان و جایگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت را چگونه مىخوانى و با منشور خویش چه برخوردى دارى و اوامر و نواهى آن را چگونه پاسخ مىدهى و حدود و تكالیف آن را چگونه امتثال و فرمان‌بردارى مىكنى؟! در آیههاى وعد و وعید، درنگ كن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان‌دهنده تاثر روحى قارى از آیات كلام خداست، ادب دیگرى از آداب تلاوت است. امام صادق علیه السلام فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن»؛ قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت كنید.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگیر قرآنى كه در كشورمان وجود دارد و این همه نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظ و خواندن و مفاهیم آیات، بر گرد محور نورانى قرآن جذب كرده است، قابل ستایش و مایه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دل‌هاى جوانان را روشن و زندگی‌هاشان را با صفا مىكند و عامل جذب آنان به پاكى و راه خدا مىشود.
امام صادق علیه السلام مىفرماید: هر جوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در مىآمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوار همراه مىسازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهد بود:
«من قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، و جعله الله مع السفرهالكرام البرره و كان القرآن حجیزا عنه یومالقیامه.» (16)
به خصوص، خانه‌هایى كه نواى خوش قرآن از حنجرههاى داوودى از آنها به گوش مىرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم كتاب خدایىاند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپرى مىكنند، مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنى مىشوند. این گونه خانههاى نورانى از تلاوت، در آسمان‌ها تابان و فروزان است. امام صادق علیه السلام مىفرماید:
خانهاى كه یك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مىكند، براى اهل آسمان نورانى دیده مىشود، همچنان كه مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را مىبینند. (17)
10- نكتههاى دیگر
همچنان كه یاد شد، در دریاى كلمات حضرت صادق علیه السلام گهرهاى فراوانى وجود دارد كه در باره قرآن كریم است. نقل آنها به طول مىانجامد. عصاره و خلاصهاى از آن مضامین را كه در برخى روایات دیگر آمده است، تقدیم مىكنیم.
امام صادق علیه السلام، قرآن را داراى آیات ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه مىداند و بهرهگیرى از قرآن را براى كسانى روا مىشمرد كه به این نكات توجه داشته باشند وگرنه گمراه مىشوند و گمراه مىكنند. وى براى فراگیرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان مىكند و مىفرماید: قرآنى كه خوانده نمىشود و غبار بر آن مىنشیند، روز قیامت به درگاه خدا شكایت مىكند. تلاوت راستین را آن مىداند كه قرآن خوانان، وقتى به آیات بهشت و جهنم مىرسند، مىایستند و تامل مىكنند. اهلبیت علیهم السلام را وارثان كتاب خدا و برگزیدگان خلق مىشمرد و از این خاندان به عنوان وجهالله، آیات، بینات و حدودالله یاد مىكند و ولایت ائمه را قطب و محور قرآن و همه كتب آسمانى معرفى مىكند و قرآن را «ثقل اكبر»مىنامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریكى و حیات‌بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل مىشمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن «معیار» و ملاك درستى و حقانیت هر حرف و حدیث است و مىفرماید:
هر چه كه از ما براى شما نقل مىشود، در صورتى كه مخالف با قرآن باشد ما نگفتهایم و شما نپذیرید. او اهلبیت پیامبر صلی الله علیه و آله را خزانهداران علم الهى و بازگو كنندكان وحى خدا مىداند و از تفسیر به راى نهى مىكند و از آن قارى كه كه به خاطر خودنمایى یا كسب درآمد، به قرائت مىپردازد، نكوهش مىكند.
پایان‌بخش نوشته را حدیثى از آن حضرت درباره فضیلت سوره فجر و دعوت به خواندن آن در نمازها تقدیم مىشود. امام صادق علیه السلام مىفرمود:
«اقروا سورة الفجر فى فرائضكم و نوافلكم، فانها سورة الحسین بن على من قراءها كان مع الحسین فى درجته من الجنه»؛ سوره فجر (18) را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانید، چرا كه آن، سوره حسین بن على علیهماالسلام است. هر كس آن را بخواند، در بهشت همراه حسین علیه السلام و در رتبه و درجه او خواهد بود.
«والفجر» كه سوگند خداى ازلى است روشنگر حقى است كه با آل على است این سوره به گفته امام صادق علیه السلام مشهور به سوره حسین بن على علیه السلام است. (19)
امید است كه در سایه رهنمودهاى حضرت صادق علیه السلام، با چشمه وحى الهى آشناتر شویم و «قرآنى» بیندیشیم و «قرآنى» زندگى كنیم.
پىنوشتها:
1- بحارالانوار، ج 89، (بیروت)، ص107.
2- كافى، ج 2، ص599.
3- بحارالانوار، ج89، ص 81.
4- وسایل الشیعه، ج 4، ص849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحیاه، ج 2، ص116.
7- كافى، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج 89، ص 15.
9- الحیاه، ج 2، ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص43.
12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13- الحیاه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج89، ص207.
15- وسائل الشیعه، ج 4، ص857.
16- الحیاه، ج 2، ص 164.
17- كافى، ج 2، ص 610.
18- تفسیر برهان، ج 4، ص457/ مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
19- از جواد محدثى.
منبع :
WWWIMAMALINET.NET ؛ جواد ذوالجلالی
