طراح کودتای ۱۲۹۹ چه کسی بود؟

روز 24 دی 1299 آیرونساید فرمانده نیروهای انگلیسی در ایران پس از بازدید از اردوگاه قزاق‌ها گفت «سردارهمایون فرمانده قزاق‌ها فرد بی‌بو و بی‌خاصیتی است و فرمانده واقعی آنها سرهنگ رضاخان است. همان مردی كه قبلاً بسیار به او علاقه‌مند شده بودم. به اسمایت گفتم به همان مرخصی بدهد تا به سركشی املاك خودش برود. من معتقدم پیش از آن كه از اینجا بروم باید بتوانم این افراد را به حال خود رها كنم. یك دیكتاتوری نظامی گرفتاریهای ما را برطرف خواهد كرد و ما را قادر خواهد ساخت كه بی‌هیچ دردسری این كشور را ترك گوییم.

ژنرال «ادموند آیرونساید» در 21 مهر 1299به فرماندهی كل نیروهای انگلیسی در ایران تعیین شد. وی جوان‌ترین سرلشگر انگلیسی تا آن زمان در ارتش بریتانیا بود. وی كه در 1880 میلادی متولد شد در 39 سالگی بالاترین رتبه شوالیه‌گری خود را در ارتش بدست آورد. نخستین مأموریت مهم او نظارت بر عقب نشینی نیروهای بریتانیائی از لشكركشی نافرجام به «آرخانگلسك» پس از انقلاب بلشویكی روسیه بود. عقب‌نشینی سربازان انگلیسی و یونانی در آسیای صغیر (تركیه) در تابستان 1920 نیز زیرنظر او انجام گرفت. آیرونساید از مهر 1299 تا اردیبهشت 1300 مامور خدمت در ایران و هدایت كودتای رضاخان پهلوی بود.

پس از این مرحله كه موضوع مقاله‌ حاضر است وی به ریاست دانشكده افسری انگلستان منصوب شد (26 ـ 1922) و تا درجه ارتشبدی ارتقاء مقام یافت و در 1940 رئیس كل ستاد ارتش بریتانیا گردید. «وینستون چرچیل» در همان سال او را بازنشسته و عضو مجلس اعیان انگلستان كرد. آیرونساید خاطرات خود را در طول دوران خدمت در دفتر یادداشت روزانه‌ای می‌نوشت كه بعدها پسرش آن را منتشر كرد. وی در 1959 در 79 سالگی درگذشت.(1)

«آیرونساید» بانی کودتای رضاخان

در تابستان 1299 بلشویکها در تعقیب نیروهای مخالف و همچنین انگلیسی‌هائی که از این نیروها حمایت می‌کردند، بار دیگر وارد رشت و انزلی شدند و نیروهای انگلیسی مستقر در این دو منطقه را تارومار کردند. این حادثه ضربه سختی به روحیه نیروهای انگلیسی وارد کرد. به همین دلیل در مهرماه همان سال دولت انگلستان یک ژنرال خود به نام «آیرونساید» را مامور کرد تا ضمن ورود به تهران نیروهای انگلیسی را سامان تازه‌ای بخشیده یک حکومت قدرتمند طرفدار انگلستان را در تهران به روی کار آورد.

وظیفه این افسر انگلیسی این بود که با تقویت روحیه از دست رفته سربازان انگلیسی مانع از پیشروی مجدد روسها شود و نگذارد آنان از ناحیه منجیل جلوتر بیایند. «آیرونساید» پس از انتصاب به این سمت تلاش‌های خود را آغاز کرد. هم او بود که به دستور «لردکرزن» وزیر خارجه وقت انگلستان و همراهی «نورمن» سفیر آن کشور در تهران نقشه کودتای رضاخان را به اجرا در‌آورد.

آیرونساید در شهریور 1299 از بغداد به قزوین آمد تا فرماندهی قوای نظامی انگلیس مستقر در شمال ایران را برعهده بگیرد. در آن زمان «استاروسلسکی» فرمانده قزاق‌ها به دلیل توفیق در دفع انقلابیون نهضت جنگل در شمال ایران توانسته بود محبوبیتی نزد شاه کسب کند به طوری که وقتی وارد رشت شده بود، شاه لقب «سردار» به او بخشید.
شاه سردار همایون را به فرماندهی نیروهای قزاق منصوب کرد و آیرونساید هم یکی از افسران خود ـ به نام سرهنگ «هنری اسمایت» را به اداره امور نیروهای قزاق و سرپرستی امور مالی آن گماشت.

آیرونساید در 11 آبان 1299 به اردوگاه قزاق‌ها رفت و درباره افسران ایرانی تحقیقاتی به عمل آورد. وی در یادداشتهای خود چنین نوشت:

«... رضاخان بدون شک یکی از بهترین افسران است و اسمایت توصیه می‌‌کند که رضاخان عملاً رئیس این دسته باشد و تحت نظر فرمانده سیاسی که از تهران تعیین شده، عمل کند ...»

آیرونساید پس از بازدید دیگری از نیروهای قزاق در 24 دی 1299 چنین می‌نویسد:
«من به دیدار قزاقان ایرانی رفته آنان را از نظر گذراندم. اسمایت سر و سامانی به وضعشان داده است. مواجب اینها مرتباً پرداخت شده است و اکنون این افراد لباس و مسکن دارند ... فرمانده کنونی قزاقان (سردار همایون) موجود حقیر و بی‌بو و خاصیتی است و روح و روان واقعی این گروه سرهنگ رضاخان است، یعنی همان مردی که قبلاً بسیار به او علاقمند شده بودم. اسمایت می‌گوید مردی نیکوست و من به اسمایت گفته‌ام که به سردار همایون مرخصی بدهد تا به سرکشی املاک خود برود.»
کنار زدن سردار همایون، رضاخان عملاً در مقام فرماندهی نیروهای قزاق قرار گرفت و روابطش با آیرونساید و اسمایت روز به روز نزدیکتر شد.

دولت لندن برای انجام کودتائی که نقشه آن را کشیده بود به دو چهره سیاسی و نظامی نیاز داشت. انگلیسی‌ها پس از بررسی‌های لازم، سیدضیاءالدین طباطبائی را به عنوان چهره سیاسی و رضاخان را به عنوان چهره نظامی موردنظر خود برگزیدند.

کودتای سوم اسفند 1299 با نقشه ژنرال آیرونساید و با اراده این دو به اجرا گذارده شد. سیدضیاء مسئول پیشبرد کودتا از نظر سیاسی و رضاخان عامل نظامی آن بود.(2)

پی نوشت: 
1-  «آیرونساید» زمینه ساز کودتای رضاخان، سایت موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
2- رضاخان در دفتر یاداشت آیرونساید چگونه ترسیم شده است، سایت خبرگزاری فارس

---