تبیان، دستیار زندگی

زندان قصر؛

تخت قجر یا زندان قصر؟

با ایجاد حکومت رضا شاه محل قبلی زندان سابق که مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود، تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
زندان قصر
در زمان سلطنت رضاخان دستگاه اطلاعاتی به معنی خاص آن، یعنی مركزی كه به جمع‌آوری خبر از كشور هدف اشتغال داشته باشد در ایران وجود نداشت. او همه چیز را از نظمیه كه بعدها به شهربانی تغییر نام یافت، می‌گرفت. سفارتخانه‌های ایران در كشورهای مختلف نیز راه دیگری برای جمع‌آوری اطلاعات بود.
رضا شاه كه بقای حكومت خود را در به بند كشیدن آزادیخوا‌هان می‌دید، مدت زیادی از به قدرت رسیدنش نگذشته بود كه «ماركوف» روسی را مأمور بررسی و انتخاب مكانی مناسب برای احداث زندان نمود.
محلی که برای زندان در دوران پهلوی اول در نظر گرفته شد، قصر قاجار (حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی) بود که دارای ساختمان‌های قدیمی و وسیع و متروکه بود.

این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ خورشیدی توسط معمار روسی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد و در آذر ماه ۱۳۰۸ به دست رضا شاه افتتاح گردید.

پیشنهاد قصر قجر


«ماركوف» روسی ساختمان سفارت ایتالیا و ساختمان سینگر در خیابان سعدی را به سبك كلاسیك اروپایی ساخت به همه اینها اضافه كنید بنای زندان قصر در كاخ قجرها را. ماركوف پس از بررسی‌های لازم، قصر قجر را برای احداث زندان در تهران پیشنهاد كرد كه بلافاصله اعتبار لازم تأمین و طراحی و سپس عملیات اجرائی آن آغاز شد كه در نتیجه روز 11 آذر 1308 با 192 سلول آماده بهره‌برداری و توسط رضاخان افتتاح گردید. این در حالی بود كه در آن زمان، عده‌ای خرده می‌گرفتند كه در هیچ جای جهان معمول نیست، شاه زندان یا مؤسسه دیگری نظیر آن را بازگشایی كند، ولی واقعیت این بود كه او برای حفظ حكومت خود نیاز شدیدی به احداث این مكان‌ها‌ی مخوف داشت.
در آن زمان پس از اداره پلیس سیاسی، اداره زندان از فعال‌ترین ادارات بود و در زندان قصر دو عبارت به صورت ضرب‌المثل در آمده بود كه حاكی از جو حاكم در آن دوران است:
«انشاءالله سیگار ادیب السلطنه نصیبت شود» كه منظور از «ادیب السلطنه» سرهنگ یحیی رادسر، رئیس پلیس وقت بود كه معمولاً اجرای احكام اعدام را به عهده داشت و قبل از اعدام به زندانی سیگار تعارف می‌كرد كه ظاهراً اضطراب او را مقداری كاهش دهد و یا « تو را از درب علیم‌الدوله بیرون كنند» منظور از درب علیم‌الدوله درِ چوبینی بود كه به محوطه‌ای تپه‌گونه میان زندان قصر و پادگان قصر باز می‌شد و زندانی سیاسی را بر فراز بلندی‌های آن اعدام می‌كردند.
دوره‌های تاریخی مجموعه قصر به 4 دوره قابل تفکیک است که مختصری از تحولات هر دوره در ادامه تشریح گردیده است:

دوره قاجار از 1213 (قمری) تا اواخر قاجار

قصر قاجار در سال 1213 ه.ق (1176ش) در دومین سال سلطنت فتحعلی شاه در خارج از تهران آن زمان ساخته شد.

این مجموعه دارای یک عمارت بزرگ شامل اندرونی و بیرونی، باغ و کلاه فرنگی بود و این بنا به قصر قجر یا تخت قجر معروف شد.
از ویژگی های این بنا آن است که در بالای تپه قرار گرفته و بنایی سه طبقه بوده است که طبقه سوم آن شامل یک اتاق بزرگ می شد که از چهار طرف مناظر اطراف آن قابل دیدن بود و چهار برج در چهار سوی آن قرار داشت که هر یک دارای اتاقی بود.
بر دیوارهای بنا تصاویر شاهزادگان قاجار نقاشی شده بود. در بین تصاویری که بر روی دیوارها بود، تصاویر جنگ های چنگیزخان مغول و تیمورلنگ نیز دیده می شد که قاجارها ادعا می کردند که نسبشان به آنها می رسد.
ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۶ق در بنای قصر تغییراتی به وجود آورد و ملحقاتی به آن اضافه کرد. این قصر از اواخر دوره ناصرالدین شاه کارائی اصلی خود را از دست داد.

دوره پهلوی اول 1304-1320 (شمسی)

پس از روی کار آمدن رضاشاه، سرتیپ درگاهی، رییس نظمیه آن ایام به دلیل وجود معارضان زیاد، تقاضای یک محل وسیع برای به بند کشیدن مخالفان کرد.
نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مامور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد. او قصر وسیع قاجار را برای ساخت زندان انتخاب کرد.
با انتخاب این مکان، بودجه لازم به سرعت تامین شد و سرانجام زندان قصر با ۱۹۲ اتاق برای محبوسان که ۹۶ اتاق آن جمعی و مابقی انفرادی بودند.
علاوه بر آن در قسمت مریض خانه شش اتاق شش نفری و شش اتاق یک نفری برای زندانیان مریض ساخته شده بود. زندان قصر گنجایش ۸۰۰ نفر محبوس را داشت.

دوره پهلوی دوم 1320-1357

در دوران پهلوی دوم ساختمان‌های متعددی به مجموعه اضافه شد از آن جمله ساختمان زندان شماره 2 موسوم به زندان سیاسی که به ابتکار تیمسار رزم آرا بنا شد.
در این زندان بسیاری از مخالفان رژیم پهلوی محبوس بودند.

دوره انقلاب اسلامی

زندان قصر در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی محل حبس و محاکمه تعدادی از مسوولان رژیم سابق بود.
این زندان پس از انقلاب، محل حبس زندانیان غیرسیاسی شد و در سال 1382 به دلیل حضور زندان در میانه شهر و بافت قدیمی و فرسوده آن، تصمیم به تعطیلی این زندان تاریخی گرفته شد.
ابتدا قرار بود این فضا تبدیل به مکانی تجاری و برج های عظیم شود و حتی قسمتی از این مکان به همین دلیل تخریب شد.
اما در سال 1386 به جهت حفاظت و صیانت از یادمان های انقلاب اسلامی و گذشته سیاسی ایران و همچنین تراکم بالا و نیازمندی منطقه به اماکن تفریحی و مراکز فرهنگی تصمیم به تبدیل این زندان به باغ - موزه شد.
منابع:موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی،همشهری