نغمه‌ها و الحان‌ ماه رمضان

ماه مبارك رمضان با نغمه‌ها و الحان ویژه همراه است كه مهمترین آنها اذان و مناجات است كه می‌توان نوای آنها را ماناترین موسیقی نام نهاد.

ماه مبارك رمضان با اذان گویی، مناجات خوانی، ابتهال و ... عجین شده است.ایرانیان كه در طول سال موسیقی های فاخر بزرگان موسیقی سنتی و كلاسیك را در زندگی روزانه همیشه به همراه دارند در این ماه گوش موسیقایی خود را برای شنیدن این نواها تیزتر می‌كنند.

اذان و مناجات كه ریشه در تاریخ اسلام دارد به گفته بسیاری از پژوهشگران توسط ایرانیان پدید آمده است، به طوری كه هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی در این باره می‌گوید: ایرانی‌ها پس از اسلام اولین نغمه‌های موزون را برای اذان پدید آوردند اما در هر ناحیه از كشورمان اذان گویی به یك شكل است به طوری كه ما در منطقه جنوب در حدود لرستان از منطقه ازنا حتی از بروجرد تا نزدیكی‌های اهواز شاهد اذان‌گویی در دستگاه چهارگاه هستیم. در قسمتی در تالش و گرگان اذان در دستگاه همایون شنیده می‌شود كه البته میان پیرمردها اذانی كه در شور باشد.

جاوید با اشاره به اذان‌گویی در دیگر نقاط ایران ادامه می‌دهد: من در كرمانشاه و نقاطی از كردستان اذان ماهور هم شنیدیم و این مسئله بیشتر به خاطر 5 نوبتی اذان گفتن توسط عزیزان اهل سنت است چرا كه دستگاه ماهور و اذن گویی در این دستگاه حالت برانگیزاننده و پرپاخیزی دارد.

اذان‌گویی در گذشته توسط اساتید به صورت حرفه‌ای و بر مبنای ردیف‌ها و گوشه‌های موسیقی شكل می‌گرفت و هر منطقه اذان و مناجات خاص خود را داشتند به طوری كه جاوید در این خصوص می‌گوید: بیشتر مناطق فارس نشین در شور اذان می‌گویند چرا كه بیشتر با این دستگاه‌ آشنایی داشته و بیشتر نغمات خودشان را اجرا می‌كردند. در خرم‌آباد و لرستان و حتی خوزستان اذان در چهارگاه گفته می‌شود چرا كه حالت برانگیزانندگی دارد و به نسبت محیط جغرافیایی زندگی‌شان كه بیشتر جدال با طبیعت است از چهارگاه بهتر از دیگر دستگاههای موسیقی استفاده می‌كنند. در حالی كه در مناطق شمال اذان‌ها در همایون است چون همایون حالت پدرانه‌ای دارد و دستگاهش پند دهنده است.به همین خاطر نغمه‌هایی كه برای اذان در نظر می‌گرفتند بیشتر در همایون بوده چرا كه جغرافیای محیط هم از نظر آرامش فكری -روحی هم در این نغمه‌ها تاثیرگذار بوده است .

جاوید با بیان این كه در تمام دستگاه‌های موسیقی می‌توان اذان گفت، ادامه می‌دهد: متأسفانه تاكنون روی این مسئله كار نشده و علتش هم نبود مهندسی فرهنگی و هنری در جامعه است.

اسین پژوهشگر موسیقی با بیان اینكه در گذشته ایرانی‌ها از اذان استفاده‌های فراوان می‌كردند، اظهار داشت:امروزه ما ایرانی‌ها از اذان تنها به عنوان اعلام وقت مذهبی استفاده می‌كنیم در حالی كه این مسئله در زندگی مردم گذشته كاربرد و تاثیر فراوان داشته به طوری كه در زمان گذشته ما اذان خبری برای خبر دادن برخی وقایع داشتیم در واقع در بعضی نقاط وقتی زلزله یا سیلی می آمده و یا حادثه‌ای در حال روی دادن بوده، اذان می‌گفتند. حتی در برخی از نقاط ایران برای اعلام خبر ناگوار موذنین و حتی خود مردم اذان بی‌وقت می‌گفتند. برای ولادت بچه‌هایی كه سخت به دنیا می‌آمدند نیز اذان می‌گفتند و این مسئله برای این بود كه خداوند صدایشان را بشنوند چرا كه در آن خطه ولادتی در راه بود.

جاوید با بیان این كه اذان بی‌وقت را برای وقایع ناگوار می‌گفتند، می‌گوید:در زمان گذشته اذان را حتی برای مددخواهی و كمك گرفتن هم می‌گفتند.البته این رویكرد بعد از اسلام زیاد بوده و هر كس جایی به مشكل برمی‌خورد و یا خطری او را تهدید می‌كرد شروع به اذان گفتن می‌كرد تا كسی به كمكش بیاید.

به گفته برخی برخی پژوهشگران اذان ایرانی با دیگر اذان‌ها متفاوت است كه این خود به واسطه این است كه در كشور ما موسیقی حال و هوای عرفانی دارد.

حاتم عسگری ردیف‌دان و پژوهشگر موسیقی در این باره می‌گوید: در بین اذان‌گویان ما چند نفری بودند كه از موسیقی اصیل ایرانی در نوع اذان‌گویی‌شان بهره گرفته‌اند. در حال حاضر نیز ما اگر بدانیم كه در چه دستگاهی بهتر می‌توان اذان گفت ،می‌توانیم اذان‌های خوبی را كه هشدار دهنده نیز هستند را خلق كنیم.

وی با بیان این كه ما تا به امروز اذانی بهتر از اذان موذن‌زاده نداشتیم ، ادامه می‌دهد: من خود چند اذان گفتم اما وصیت كردم تا وقتی زنده‌ام آن را پخش نكنند.

این ردیف‌دان با بیان این كه در ردیف آهنگ‌های مخصوصی برای اذان وجود دارد، می‌گوید:اگر اذان گو از این آهنگ‌ها برای اذان بتواند انتخاب كند، اذانی خلق می‌كند كه بسیار تاثیرگذار است.البته همه دستگاه‌ها این ظرفیت را دارند كه در آنها اذان گفته شود.

وی با اشاره به كمرنگ شدن پیوند موسیقی ایرانی با آیین‌های مذهبی می‌افزاید:به نظر من این مسئله ضعیف نشده بلكه كسانی كه هم اكنون كار مذهبی انجام می‌دهند موسیقی را نمی‌شناسد در حالی كه این افراد باید لحن‌هایی كه مربوط به مذهب است را بشناسند و از هر آهنگی برای مناسبتهای مذهبی استفاده نكنند.

وی افزود:در گذشته به هر كسی اجازه اجرای موسیقی مذهبی نمی‌دانند.بلكه افرادی بودند كه با شناخت از موسیقی،كار مذهبی می‌كردند.

این ردیف‌دان ادامه می‌دهد:در كار موسیقی مذهبی سه مورد را باید رعایت كرد اول اینكه باید آهنگ، ردیف‌ها و گوشه‌ها را بشناسند، دوم شعر را خوب بدانند و در نهایت صدای خوب داشته باشند كه متأسفانه هیچ كدام از این موارد رعایت نمی‌‌شود و همین مسئله باعث شده موسیقی مذهبی ما رو به ضعف كشیده شود.

موسیقی مذهبی و سنتی همیشه همراه هم بوده و در یك مسیر حركت كرده‌اند به طوری كه جهانگیر نصر اشرفی پژوهشگر موسیقی معتقد است كه موسیقی مذهبی از سنتی جدا نیست.

او می‌گوید: موسیقی و الحان مذهبی ما ناشی از موسیقی سنتی و یا قومی‌ماست. موسیقی كه ما به عنوان موسیقی مذهبی و یا دینی -مذهبی می‌شناسیم چیزی جدا از موسیقی سنتی،ردیفی ، قومی و نواحی نیست.بر این اساس وقتی تمامی ساختارهای موسیقی قومی و ملی ما دستخوش تغییر شد، موسیقی مذهبی هم بالطبع دستخوش تغییر می‌شود.

وی با اشاره به استفاده موسیقی مذهبی از ردیف موسیقی سنتی ادامه می‌دهد: در تعزیه از گوشه‌هایی كه مأخوذ از موسیقی ردیف بود،استفاده می‌شد.همچنین انواع سحری‌ها، مناجات خوانی‌ها، استغاصه‌ها و ندبه‌ها همه اینها مواردی بوده كه از موسیقی سنتی و قومی ما ماخوذ بوده است .اما وقتی در حال حاضر موسیقی ملی ما(انواع موسیقی ردیفی ،نواحی یا موسیقی‌هایی كه در سنت‌های فرهنگی ایران قابل تعریف است) دستخوش تغییر شده بالطبع موسیقی مذهبی هم كه برداشتی از آنهاست دچار تغییر می‌شود و باعث از بین رفتن ساختارهای اصالت آمیز آنها می‌گردد.

این پژوهشگر موسیقی اظهار می‌دارد: موسیقی سنتی و موسیقی مذهبی دو موضوع جداگانه نیستند. در حقیقت موسیقی مذهبی به این معنی موسیقی مذهبی است كه از مضامین خاص مذهبی برخوردار است و یا در مناسبت‌های ویژه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد در غیر این صورت موسیقی مذهبی چیزی غیر از موسیقی ردیفی یا سنتی ما نیست.البته موسیقی سنتی هم چیزی غیر از موسیقی مذهبی ما نیست.

وی می‌گوید: این دو موسیقی از نظر ساختار و فرم یكی هستند و تنها چیزی كه موجب لقب دادن مذهبی به برخی الحان می‌شود این است كه یا برخی متن‌ها خود دارای مضامین مذهبی هستند و یا به دلیل كاربرد مستمر در مناسبت‌های خاص مذهبی به الحان مذهبی و موسیقی مذهبی مشهور می‌شوند.

نصر اشرفی نیز در این گفت‌وگو می‌گوید: اكثر خوانندگان و هنرمندان دوره قاجار مثل احمدخان ساوه‌ای هم راوی موسیقی مذهبی و هم راوی ردیف بودند. به عبارت دیگر این افراد در ایام مذهبی لحن‌های مذهبی را و در ایام غیرمذهبی، ردیف را می‌خواندند.همچنین همه خواننده‌های برجسته و شاخص قاجاریه و اوایل پهلوی اول بدون استثناء علاوه بر اینكه اذان، مناجات و... می‌گفتند و ردیف هم می‌خواندند.

این پژوهشگر موسیقی در خاتمه می‌گوید:‌ شرایط فرهنگی كشور به سمتی رفته كه امروزه بسیاری از ساختارهای فرهنگ ملی و فرهنگ كلاسیك ما كه به اشتباه به عنوان فرهنگ سنتی از آنها نام برده می‌شود دستخوش تغییراتی شده كه به دنبال آن كم كم یك فرهنگ بی‌هویتی جایگزین آن می‌شود.

منبع: فارس

تنظیم برای تبیان: گروه دین و اندیشه_شکوری