نماز در آیینه احکام شرعی
* سور عزائم
چهار سوره «سجده، فصلت، نجم و علق» سجده واجب دارند که به آنها «سور عزائم» گفته میشود:
این چهار سوره، دارای احکامی هستند:
فقها به پیروی از روایات معصومین علیهمالسلام، قانونی را بیان فرمودهاند به نام «قاعده فراغ».
مفاد قاعده مزبور این است که هر شخصی که عملی را انجام دهد و سپس شک در صحت و فساد آن نماید، بنا بر صحت عمل گذاشته و لازم نیست به شک خود اعتنا کند.
1- در حرمت تلاوت این سورهها برای جنب و حائض و نفسا، اجمالاً بحثی بین فقها نیست؛ ولی دو نظریه در اینجا مطرح است:
الف) برخی از فقها، خواندن تمام این سورهها را برای جنب و حائض و نفسا حرام میدانند؛ حتی بسماللهالرحمنالرحیم این سورهها را.
ب) برخی دیگر از مراجع تقلید، فقط خواندن خود آیه سجده را حرام میدانند نه همه سوره عزیمت را. (توضیح المسایل محشی/1/212)
پس لازم است در این زمینه رعایت احتیاط شده و هیچ قسمت (حتی بسماللهالرحمنالرحیم) این سورهها خوانده نشود، یا اینکه هر مکلفی در این زمینه به رساله مرجع تقلید خود، مراجعه نماید.
تذکر: طبق نظریه اول، چنانچه یک آیه از این سورهها در لابهلای دعا باشد آن قسمت از دعا نیز نباید خوانده شود؛ مثل آیه «أ فمن کان مؤمناً کمن کان فاسقاً لا یستوون»؛ (سجده/18) که بخشی از سوره سجده است و در دعای کمیل ذکر شده.
2- خواندن سورههای عزیمت، در نماز واجب، جایز نیست حتی اگر نمازگزار عمداً یکی از این سورهها را بخواند به صرف شروع، نماز باطل است. (توضیح المسایل محشی/1/545)
3- اگر آیه سجده، خوانده یا شنیده شود، سجده واجب فوری است؛ بدین معنی که در اولین فرصت باید سجده کرد. پس اگر آیه سجده هم خوانده و هم شنیده شود، دو سجده واجب میگردد.
4- در سجده تلاوت، وضو، طهارت لباس و بدن، رو به قبله بودن و ذکر لازم نیست؛ بلکه همین قدر که انسان، اعضا هفتگانه سجده را بر زمین بگذارد کافی است. تذکر لازم اینکه واجب است پیشانی را بر چیزی قرار دهد که سجده بر آن صحیح است. (همان/592)
* تسبیحات حضرت زهرا (سلاماللهعلیها)
تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها، دارای احکامی است:
1- بهترین تعقیب نماز، تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها میباشد که پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم، به حضرت زهرا سلاماللهعلیها تعلیم فرمودند. (توضیح المسایل محشی/1/606)
علامه بحرالعلوم (متوفای 1212ق) در این مورد سروده است:
افضله بمستفیض النقل
تسبیحة الزهراء ذات الفضل (الدرة النجفیة/153)
در سجده تلاوت، وضو، طهارت لباس و بدن، رو به قبله بودن و ذکر لازم نیست؛ بلکه همین قدر که انسان، اعضا هفتگانه سجده را بر زمین بگذارد کافی است. تذکر لازم اینکه واجب است پیشانی را بر چیزی قرار دهد که سجده بر آن صحیح است. (همان/592)
2- در روایتی امام صادق علیهالسلام فرمودند: دو رکعت نماز که بعد از آن، تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها را بگویم نزد من بهتر است از هزار رکعت نمازی که این تسبیحات بعد از آن گفته نشود. (وسایلالشیعة/6/444)
3- با توجه به روایات وارد شده در مورد تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها، فقها فرمودهاند بهترین تعقیبات، تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها میباشد؛ بر این اساس، شایسته نیست نمازگزاران بلافاصله پس از سلام نماز از جای خود بلند شده و به دنبال کارهای روزمره بروند، بلکه شایسته است این تسبیحات را که وقت زیادی فرا نمیگیرد از دست ندهند.
4- تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها مختص به تعقیب نماز واجب نبوده بلکه پس از انجام نمازهای مستحبی نیز گفتن آن شایسته است. بلکه فقها فرمودهاند تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها یکی از بهترین ذکرها میباشد و در هر زمان و مکان و در هر حال که گفته شود ثواب بسیار دارد؛ گرچه تعقیب نماز نباشد.
* قاعده فراغ
فقها به پیروی از روایات معصومین علیهمالسلام، قانونی را بیان فرمودهاند به نام «قاعده فراغ».
مفاد قاعده مزبور این است که هر شخصی که عملی را انجام دهد و سپس شک در صحت و فساد آن نماید، بنا بر صحت عمل گذاشته و لازم نیست به شک خود اعتنا کند.
چند تذکر پیرامون این قاعده لازم است:
1- در جریان قاعده مزبور، فرقی نیست بین اینکه بلا فاصله بعد از عمل شک کند یا اینکه مدتی گذشته باشد؛ بر این اساس، کسانی که در دوران پیری هستند و شک در صحت نماز و روزههای دوران جوانی خود دارند، لازم نیست به شک خود اعتنا نموده و اعمال گذشته را قضا کنند.
2- قاعده فراغ، مربوط به شک در عمل میباشد نه یقین. در نتیجه اگر مثلاً بعد از نماز یقین کند نمازی که خوانده بدون وضو بوده، نمازش باطل است؛ ولی اگر پس از نماز شک کند نمازی که خوانده با وضو بوده یا نه، نمازی که خوانده درست است؛ ولی برای نماز بعدی باید وضو بگیرد.
در روایتی امام صادق علیهالسلام فرمودند: دو رکعت نماز که بعد از آن، تسبیحات حضرت زهرا سلاماللهعلیها را بگویم نزد من بهتر است از هزار رکعت نمازی که این تسبیحات بعد از آن گفته نشود.
3- قاعده فراغ، مربوط به موردی است که یک طرف آن «صحت» باشد؛ مثل اینکه پس از نماز ظهر شک کند نمازش را سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، که در این صورت بنا میگذارد چهار رکعت خوانده و به شک خود اعتنا نمیکند. یا اینکه شک کند چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت که یک طرف آن (احتمال چهار رکعت) صحیح بودن است.
اما اگر دو طرف آن باطل باشد این قانون جاری نیست؛ مثل اینکه پس از نماز ظهر شک کند نماز را سه رکعت خوانده یا پنج رکعت، در این صورت نماز باطل است؛ زیرا نماز ظهر سه رکعتی یا پنج رکعتی وجود ندارد.
4- قاعده فراغ هم در عبادات جاری میشود و هم در معاملات؛ مثلاً اگر انسان، بعد از انجام معامله یا خواندن صیغه عقد، شک کند آنرا بهطور صحیح انجام داده است یا نه، بنا میگذارد که آنرا درست انجام داده و لازم نیست به شک خود اعتنا نماید.
5- در قاعده فراغ، فرقی نیست بین اینکه عمل انجام شده از نوع عبادات (اعمالی که شرط صحت آنها قصد تقرب الی الله است) باشد یا نه. (به اینگونه اعمال، «توصلیات» گفته میشود) بنابراین چنانچه انسان پس از شستن لباس نجس، شک کند آنرا صحیح آب کشیده یا نه، بنا میگذارد بهطور صحیح آب کشیده است.منبع:
روزنامه افق حوزه / حجةالاسلام والمسلمین سیدجعفر ربانی