معرفی مساجد استان قم

مسجد اعظم

مسجد اعظم قم در كنار آستانه حضرت معصومه (س) و در سمت غرب آن قرار دارد. این مسجد به سعی و اهتمام حضرت آیت الله العظمی  بروجردی ( ره) توسط  استاد "  حسین بن محمد معمار" معروف به " لرزاده " بنا شد و كلنگ اول آن در روز یازدهم ذیقعده سال 1373 هـ . ق ( مصادف با روز میلاد حضرت علی بن موسی الرضا) به دست توانای آن عالم ربانی زده شد . مرقد آیت الله بروجردی درهمین مكان قرار دارد.

این مسجد كه به دلیل عظمت و بزرگی ، مسجد اعظم نام گرفته ازجمله مساجد سه ایوانی است. این مسجد عظیم مشتمل بر یك مقصوره وسیع ، گنبد مرتفع ، ایوان معظم ، دو گوشوار، چهل ستون ، كتابخانه جامع و سایر بیوتات است . دربنای این مسجد تلفیقی از سبك قدیم با اسلوب ساختمانی جدید به كار رفته و مقصوره  و گنبد و گلدسته ها به سبك باستانی و سبك كنونی ، ولی چهل ستون ها با نقشه روز بنا شده است:

مقصوره این مسجد كه از نظر وسعت و زینت درعالم اسلام كم نظیر و حتی بی نظیر است، تمامی آراسته به كاشی كاری معرق بالای ازاره مرمری است.

معمارمسجد برای استحكام گنبد ، استخوان بندی و اسكلت آن را با مفتول به پاداشت و در سربند مفاصل آن با اكسیژن جوشكاری به عمل آورد و سپس از هرطرف ، این اسكلت فلزی را با آجر پوشاند. به این ترتیب طرفین آن از داخل و خارج ، جداری به قطر چهارده آجر، هر طرف هفت ردیف با ملاتی كه متشكل از سیمان، آهك و ماسه بود، پوشیده شد. ازاین رو عمر این مسجد را تا هزار سال پیش بینی نموده اند.

قاعده گنبد از خارج و داخل چهار ضلعی متساوی به دهانه 19 و ارتفاع 24 متر با تزیینات متنوع مرمری  و كاشی كاری است كه در چهارگوشه آن نیم طاقی بالا آورده شده و صورت مربع را با نقشه یزدی سازی به شكل فلكه ای در آورده اند و نیز پاطاق پوشش عرقچینی آن را بالا برده اند .

در ضلع جنوبی این مقصوره محرابی مجلل و پنج تركی وجود دارد كه دهانه آن سه وارتفاع آن پنج متر است . این محراب با ازاره مرمری و بدنه وجرزهای كاشی كاری معرق تزیین شده است . پوشش مقرنس خوش قطاری در سه ردیف از كاشی های شفاف خوش رنگ و لعابی است كه در سینه آن ترنجی نمودار و در میانه به خط ثلث طلایی كلمه مبارك " الله " خوانده می شود. گنبد و بقیه اجزای مسجد نیز مملو از هنر معماری و تزیینات فراوان است . شبستانِ گنبددارِ مسجد كه سراسر مزین به كاشی های  معرق است ، در ضلع جنوبی صحن قرار دارد و از طریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستون دار شرق وغرب مرتبط است.

مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر و صحن عتیق حرم حضرت معصومه (س) و از غرب به خیابان ساحلی رودخانه و از جنوب به خیابان موزه مرتبط است.

مسجد امام حسن عسگری (ع) – جامع عتیق قم

این مسجد به فاصله كمی از حرم حضرت معصومه (س) در ابتدای خیابان آستانه واقع شده است . بنای اولیه مسجد را به زمان امام حسن عسگری (ع) منسوب می دارند كه با اجازه ایشان توسط " احمد بن اسحاق اشعری " وكیل آن حضرت در اواسط سده سوم هـ . ق د ر قم بنا شد.

این مسجد تاكنون چندین بار مرمت وتعمیر شده است ؛ بنابر این قدیمی نیست؛ اما اصل آن به قرن ها پیش باز می گردد كه در هر دوره ای به دست بازسازی سپرده شده است. به هر حال ساختمان این مسجد دیدنی است و در هر گوشه آن هنرهای معماری و تزیینی مشاهده می شود.

مسجد از چهار شبستان ، یك ایوان ویك سرداب زیبا تشكیل شده است .

ایوان مهد علیا صفوی :

این ایوان از آثار " مهدعلیا" همسر یا مادر سلیمان صفوی است كه درسال 1129 هـ . ق بنا شده است. این ایوان به دهانه 11، طول 12 وارتفاع 14 متر، دارای جدار و جِرزهای آجری ومحرابی زیبا و آراسته به گچبری وكتیبه ای كمربندی وپوشش رسمی بندی درسه قسمت با نه غرفه یا صفه های فوقانی است كه با چند درگاه از طرفین به دو شبستان شرقی وغربی مرتبط می شود.

جرزهای طرفین ایوان به قطر چهارمتر و روی هم جرزی سه صفه، محرابی ساخته شده كه صفه اولی و دومی دارای پوشش مقرنس گچی هستند. از صفه دوم دری به غرفه های ایوان باز می شود كه امروزه جلوی آن را مسدود نموده اند.

غرفه های چهار گانه طرفین ایوان با صفه های زیبای جلوی آنها در قطر پایه ساخته شده اند و پوشش آنها مانند پوشش سه صفه جنوبی ، مقرنس گچی است و بغله واسپرشان با نقشه ملات سازی طلایی آراسته شده است . در سینه اسپرِ صفه های مقابل ، قسمت كاشی كاری ورودی آن به خط بنایی ازكاشی های دوالی و در صفه وسطی چهار نام محمد به طور معكوس مشاهده می شود. در صفه طرفین ، چهارنام علی به صورت معكوس خوانده می شود . غرفه های دو طرف ایوان به صفه های مقابل راه دارد.

در كمربند ایوان ، زیر صفه ها كتیبه ای گچبری به خط برجسته ثلث وجود دارد كه روی آن تمام سوره مباركه جمعه و در ادامه آن تاریخ بنا ، با عبارت " فی سنه تسع وعشرین و مائه بعدالالف 1129 ) وسپس هفت آیه از سوره مباركه " تبارك الذی بیده الملك " منتهی به جمله " تكادُ تمیزُ من الغیظ" خوانده می شود.

یكی دیگر از آثار ارزنده هنری این ایوان ، محراب زیبایی به شكل چند ضلعی هفت تركی مزین به گچبری های اصیل و مستند است كه تاریخ ساخت را نیزهمچنان حفظ  كرده است . دهانه محراب دومتر و ارتفاع آن سه متر است و دارای ازاره ای به ارتفاع یك متر و بیست سانتی متر ، مزین به كاشی های منقش هفت رنگ قدیمی است كه بالای آن گچبری با نقشه ملات سازی به صورت آجری دیده می شود كه در كمرگاه آن مقرنس ریزی وجود دارد . كمربندی به عرض سی سانتی متر و روی آن در سینه هریك از اضلاع هفت گانه ، ترنجی ( از طرح های قراردادی هنرهای تزیینی ایران ، و آن ، چهارگوشه ی پیچ و خم داری است كه در وسط آن برگ هایی طراحی شده است . ) اعم از فلكه ای و بیضی مشاهده می شود كه دارای كتیبه ای به خط برجسته ثلثی ریحانی گچبری شده همراه با كنده كاری است . در میان هرترنج عباراتی به شرح زیرخوانده می شود:

در ترنج نخست نوشته شده : " عمل كلب علی بن سلطان القمی ". همین متن درترنج آخر نیز مشاهد ه می شود وهمچنین در كنارآن آمده است : " فی سنة تسع وعشرین ومائه بعد الالف 1129 ".  ترنج های دوم وششم قرینه یكدیگر هستند وروی یكی " یا قاضی الحاجات یا رفیع الدرجات یا مستعان یا سبحان " وروی دیگری هفت نام ازاسامی جلاله به این ترتیب ذكر شده است : " یاغفران یا مستعان یا برهان یا سبحان یا رضوان یا حنان یا منان ". این اسما به صورت دوری رسم شده چنان كه از تداخل " الف "ها نقوش بدیعی تجلی می نماید . روی ترنج های سوم و پنجم در هریك " جناب عدنِ مُفتـَحه لهم الاَبواب " و در ترنج وسطی به صورت معكوس چهار نام حضرت علی( ع ) گچبری شده است.

شبستان ها

:دو طرف ایوان دو گوشوار یا شبستان وجود دارد كه ازهر یك دو درگاه به ایوان و سه درگاه به صحن گشوده می شود و در برابر آنها درهای سراسری یا شبكه آجری نصب شده است. گوشوارغربی به مساحت 12× 11 متر مشتمل برنه چشمه پوش بر فراز چهارستون آجری با محرابی آراسته به كاشی های گرهی ، دوال كشی است . این دوشبستان با ایوان بزرگ در ضلع جنوبی مسجد واقع شده اند.شبستان بزرگ این مسجد با چهل ستون شرقی كه شش چشمه آن در مسیر خیابان قرار گرفته است اكنون دارای بیست وهشت چشمه است كه بر فراز شانزده ستون آجری مضلعِ بیست وچهار نیم ستون حمل شده اند. این چشمه ها با 12 متر عرض و32 متر طول، در نه ردیف ، دارای نه درگاه به جانب صحن مسجد هستند و در برابر آنها درهای چهارلنگه شیشه پوش نصب شده است. این شبستان دارای محرابی آراسته به كاشی كاری گرهی است كه به شبستان آیت الله فیض شهرت دارد؛ زیرا این محراب مصلای ایشان بود و درسال 1360هـ . ق از سوی ایشان تعمیر و تزیین شد. بانی این شبستان مرحوم " حاج علی نقی كاشانی " است.

مقابرالشیوخ :

سر در ورودی مسجد از جلو خان ، دارای ایوانی است به دهانه پنج ، عرض سه و ارتفاع شش متر كه با ازاره سنگی و جِرزهای آجری و پوشش رسمی بندی آراسته به كاشی های دوالی و كاشی كاری های مِعـَقلی تزیین شده است . در كمرگاه آن كتیبه ای از كاشی های خشتی با زمینه لاجوردی وجود دارد كه روی آن به خط سفید ثلث ، آیه شریفه " انما یعمرمساجد الله من امن بالله ..." نوشته شده است.

در انتهای در ورودی مسجد ، كریاس( محوطه ی درون سرای ، خلوت خانه ی شاه یا امیر )  مجللی است به صورت هشت ضلعی مختلف الاضلاع كه در طرف جنوبی وشمالی آن شاه نشینی ساخته شده است و از شاه نشین جنوبی چند در به مقبره بانی " مرحوم حاج علی نقی" باز می شود و از این مقبره مانند مقابرالشیوخ به محوطه قبرستان باز می شده است ؛ چون در اراضی قبرستان مستقلاتی بنا شد، هر چند مرحوم آیت الله فیض یك قطعه زمین به نام برف انداز مسجد، به عرض سه متر پشت دیوار مسجد تهیه نمود، با این حال درهای متعلق به برف انداز هم مسدود گردید . در مجاورت مقبره بانی بقعه دیگری است كه در سابق چهار طاقی مستقل و باستانی در كنارمقبره بابلان بود، مدفن دوازده تن از سادات شریف و محدثین قم است و چون سطح آن را بالا آورده اند، الواح قبور زیرآوار دفن گردیده است.

سرداب وشبستان غربی مسجد :

طرف غربی صحن مسجد به جای سرداب محدود سابق، زیر زمینی وسیع از طرف مرحوم "آیت الله حاج میرزا ابوالفضل زاهدی " یكی ازائمه جماعا ت مسجد درسال 1285 هجری ساخته شد.

این سرداب دارای آبدارخانه و انبار و جایگاه اعتكاف است . این سرداب متشكل از قسمت اول همان زیرزمین سابق بود كه تجدید و تزیین گشت وقسمت دوم كه زیر شبستان بود بعداً به آن اضافه شد . ازاره این زیرزمین از بهترین سنگ های مرمر شفاف و صیقلی بوده است و بالای آن ، جرزها و جدار از آجر تراش و پوشش آن تیرآهنی با نقشه خفته ی رستی و آراسته به كاشی كاری مِعـَقلی است كه بر فراز سی و دو ستون لوله آهنی قرار گرفته است . در این زیر زمین دو محراب زیبا ، هر كدام در یك قسمت آن ساخته شده است كه جرزها و جبهه و بدنه ی آن با كاشی كاری معرق خوش نقش و لعابی تزیین یافته است. این كاشی كاری سه طرف محراب را فراگرفته و لبه ی محراب به طُرّه پیچ  فیروزه فام ظریفی آراسته است و در سینه آن ترنجی از كاشی و درون آن كلمه " الله جل جلا له" با خط ثلث طلایی رنگی از كاشی های خشتی به طول 9 متر كه سراسر ضلع جنوبی قسمت مؤخّر سرداب را زینت بخشیده است و روی آن به خط ثلث سفید ، سوره مباركه " والشمس " نوشته شده است . در ضلع جنوبی سرداب نیز آبدارخانه و مخزن جامعی است كه راهرو و مسجد كه طرف بلوار قرار دارد، از بالای آن می گذرد.

در ضلع شرقی سرداب ( زیرزمین ) محوطه ای به عرض سه و ارتفاع دو و نیم متر است كه زیر صحن مسجد قرار دارد و به وسیله در و پنجره ای از محوطه سرداب متمایز می شود؛ همچنین جایگاهی برای اعتكاف است و احیاناً راهروی از جلو راه پله تا آبدارخانه است كه جهت رفت و آمد خدمتگزاران مجلس هنگام تشكیل صفوف و یا لحظات اجتماع مردم در سرداب ، استفاده می شود. ( البته همان گونه كه قبلاً بیان شد تغییراتی در ساختمان این مسجد روی داده است؛ اما برای آن كه مطالعه كنندگان محترم با ساختمان های قدیمی تراین مسجد آشنایی بیشتری پیدا نمایند، مطالب ارائه شده مربوط به آن زمان می باشد).

شبستان نوبنیاد غربی:

روی قسمت مقدم سرداب مهتابی است و بر بالای قسمت مؤخر آن شبستانی است كه كف آن از سطح مهتابی حدود یك متر ارتفاع دارد.

این بنای مجلل به عرض 12، طول 32 و ارتفاع 8 متر با همكاری نیكوكاران زیر نظر حضرت آیت الله زاهدی ساخته شده كه دارای هشت درگاه نیم تنه به طرف بلوار، سه درگاه به خیابان آذر وهشت درگاه تمام به سوی مهتابی است كه جلو آنها درهای آهنی شیشه پوش نصب شده است .

از این شبستان یك درمورب در جهت زاویه شمال غربی، محل تلاقی بلوار با خیابان وجود دارد و در طرفین این درگاه و دریچه ، نیم تنه ، و در جبهه ی آن كتبیه ای از این شبستان نیز دارای ویژگی ها ی مهم معماری سنتی ایران است.

کتاب میراث فرهنگی استان قم

زهره پری نوش - سایت تبیان