زیر و بم مستندهای انتخابات

مستندهای انتخابات ریاست جمهوری از كجا آمد و چه سرنوشتی پیدا كرده است. سهم هر كارگردان از این فیلم ها چقدر است؟ بهروز افخمی پاسخی خواندنی دارد.

وقتی ستادهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1376 پی به اهمیت فیلم های مستند انتخابات بردند، می شد پیش بینی كرد كه این مستندها نقش بسزایی در آراء دارد. ستادها در سال های ابتدایی به سمت كارگردان های شناخته شده تمایل داشتند اما طولی نكشید كه نام های ناشناس هم به میان آمدند. حالا هم چهره ها در ساخت فیلم ها سهم دارند ، هم كارگردان های متوسط و هم فیلمسازان ناشناخته. در این گزارش نقبی زده ایم به پنج دوره انتخابات ریاست جمهوری تا بدانیم هر نامزد سراغ چه كارگردانی رفته اند؛ كارگردان ها در آن زمان چه جایگاهی داشته و چند بار پشت دوربین ایستاده اند.گزارش به این مساله هم پرداخته است كه چند فیلم به شكل گروهی تولید شده و چند فیلم با مشاوره.

سوپراستارها

در سال های ابتدایی كه ساخت فیلم های انتخاباتی به عنوان یكی از عناصر مهم تبلیغات مورد توجه ویژه قرار گرفت، گرایش ستادهای انتخاباتی نامزدها بیشتر به سمت كارگردان های مولف و صاحب سبك بود. در انتخابات سال 76 رسول صدرعاملی فیلم انتخاباتی رضا زواره ای را ساخت و چند كار گروهی توسط كارگردان های مطرح تولید شد كه به آن ها در باكس مربوط اشاره كرد ایم. در انتخابات سال1384 هم شاهد نام كارگردان های مطرح هستیم. فیلم مستند آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی را کمال تبریزی  ساخت كه یكی از بهترین مستندهای انتخاباتی لقب دارد و تصویری متفاوت از آیت الله پیش چشم مردم قرار داد. مستند مصطفی معین را رخشان بنی‌اعتماد كارگردانی كرد و زنده یاد رسول ملاقلی پور مستند محسن رضایی را ساخت. در هر سه فیلم نشانه های پختگی و تجربه كارگردان ها را می توان دید.

كارگردان های شناخته شده

بهزاد بهزادپور در انتخابات سال 76 فیلم مستند علی اكبر ناطق نوری را كارگردانی كرد. سال 80 سعید ابوطالب مستند حسن غفوری فرد را ساخت. فیلم مستند شهاب‌الدین صدر به جمال شورجه از كارگردان های شهیر در حوزه دفاع مقدس رسید و علی فلاحیان به ضیاء الدین دری اعتماد كرد تا مستند انتخاباتی اش را بسازد. مهدی فخیم زاده پذیرفت مستند علی لاریجانی را كارگردانی كند و محرم زینال زاده كه شهرتش را در بازیگری بدست آورده فیلم محسن مهرعلیزاده را ساخت. سال 88  محمدعلی فارسی مستند محسن رضایی را ساخت و در انتخابات سال 92 بهروز شعیبی مستند محمدباقر قالیباف را كارگردانی كرد. در این دوره محمدحسین لطیفی ، مجید برزگر و اسماعیل فلاح‌پور به ترتیب مستند علی‌اکبر ولایتی،محمدرضا عارف و محسن رضایی را كارگردانی كردند.

بی نام و نشان ها

بعضی از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری ترجیح داده اند فیلم شان را به كارگردان هایی بسپارند كه شهرت ندارند. سال 1380 فرزین رضائیان مستند مصطفی هاشمی‌طبا را ساخت و فرجاد فیلم عبدالله جاسبی را. در همین دوره بود كه سعید جلیلوند پشت دوربین كارگردانی مستند سیدمنصور رضوی  ایستاد. مراتی فیلم مستند محمود کاشانی را ساخت كه البته در توضیح تكمیلی اش اشاره شده فیلم با مدیریت محمود کاشانی به سرانجام رسیده است. در انتخابات سال41392 پای مستند محمد غرضی نام جلال عطارزاده به چشم می خورد و حسین شمقدری (پسر جواد شمقدری ، رئیس سازمان سینمایی در دولت دهم) فیلم مستند سعید جلیلی را ساخت. جالب آن كه ستاد انتخاباتی حسن روحانی هم پذیرفت مستند روحانی را حسین دهباشی كارگردانی كند كه نامی ناآشنا بود.

دو فیلمه ها

برخی كارگردان ها دو بار پشت دوربین فیلم های انتخاباتی ایستاده اند. در سال 1384 بهروز افخمی فیلم مستند مهدی كروبی را ساخت و در انتخابات سال 88 به همراه علی معلم فیلم این نامزد را كارگردانی كرد. افخمی سال 86 به همراه زنده یاد سیف الله داد و احمد مرادپور فیلم مستند خاتمی را ساخته بود و ازاین حیث تجربه اش از دیگران بالا تر است. جواد شمقدری سال 84 فیلم مستند محمود احمدی‌نژاد را كارگردانی كرد و در دولت او مشاور هنری شد. در دوره بعد باز هم فیلم مستند احمدی نژاد به جواد شمقدری رسید و این بار او در دولت دهم به سمت ریاست سازمان سینمایی رسید. هر دو فیلم جواد شمقدری از عنصر تهییج بخوبی بهره برده بودند و به مذاق حامیان احمدی نژاد خوش آمدند. ضیاء الدین دری  مستند علی فلاحیان و احمد توكلی (مشترك با نبوی) را ساخته. احمدرضا درویش هم تجربه دو كار گروهی دارد.

كار گروهی

در جمع فیلم های مستند انتخاباتی چند مورد به چشم می خورد كه به شكل گروهی ساخته شده اند. در انتخابات سال 1376 زنده یاد سیف الله داد به همراه بهروز افخمی و احمد مرادپور فیلم مستند سیدمحمد خاتمی را كارگردانی كرد. در همین دوره از انتخابات فیلم مستند محمد مهدی ری شهری به شكل گروهی ساخته شد البته سازندگان این مستند،‌مطرح نیستند: یوسف مناجاتی، حسین فردرو و اسدالله ایمن . سال 1380 ستاد خاتمی باز هم سراغ چند كارگردان مطرح رفت. احمدرضا درویش، احمد مرادپور و مازیار میری فیلم مستند او را ساختند. در این دوره ساخت فیلم مستند احمد توكلی با همكاری سید ضیاء‌الدین دری  و اکبر نبوی به فرجام رسید. سال 88 فیلم مستند میرحسین موسوی را سه كارگردان شناخته شده كارگردانی كردند: مجید مجیدی، احمدرضا درویش و مهدی کرم‌پور.

مشاوره ها

پای برخی فیلم ها نام یك نفر دیده نمی شود و علاوه بر استفاده از عنوان «كار گروهی» افزوده ای دیگر یعنی «با مشاوره» هم دارداین مورد تنها یكی است و آن ها مربوط می شود به فیلم مستند علی شمخانی در انتخابات سال 1380: کارگروهی با مشاوره مجید مجیدی و سیف‌الله داد. جالب این كه این دو كارگردان به طور مستقل پشت دوربین مستند انتخاباتی نایستاده اند. زنده یاد سیف الله داد پیش از این با همكاری بهروز افخمی فیلم مستند سید محمد خاتمی را ساخته بود و مجید مجیدی سال 88 در كنار احمدرضا درویش و مهدی کرم‌پور ساخت مستند میرحسین موسوی را بر عهده داشت. گفته می شود ابراهیم حاتمی كیا در انتخابات سال 92 به بهروز شعیبی برای ساخت محمد باقر قالیباف مشاوره داده است.

نکاتی حاشیه ای درباره مستندهای 96

در خفا : اتفاقی که در انتخابات امسال افتاد این بود که همه یواشکی مشغول ساخت فیلم های تبلیغاتی برای برخی از نامزدهای ریاست جمهوری شدند و علاقه ای نداشتند که نامشان به عنوان فیلمساز این مستندها رسانه ای شود. به جز اسحاق جهانگیری که به شکل رسمی نام کارگردان فیلم تبلیغاتی اش رسانه ای شد، مابقی همه در خفا و بدون رسانه ای کردن نام کارگردانانشان مستندهای تبلیغاتیشان را ساختند. البته ابراهیم ریسی هم نام کارگردانان فیلم هایش رسانه ای شد ، اما در تیتراژ این فیلم نامی از آنها نیامد.

تاثیر شبکه های اجتماعی : طی سال ها و دوره های گذشته فیلم های مستند تبلیغاتی یا به خاطر ساعت پخشش نامناسبشان دیده نمی شدند، یا اینکه به خاطر اعمال یکسری ممیزی ها تاثیر گذاریشان در پخش تلویزیونی کم می شدو اما امسال و در این دوره از رقابت ها به یمن حضور پرقدرت تلگرام و اینستاگرام  خبری از این مشکل نبود، مستندهای تبلیغاتی بلافاصله در کانال ها و با بالاترین کیفیت بارگذاری می شدند و در دسترس مخاطبان قرار می گرفتندو خیلی بیشتر از آنچه که باید دیده می شدند در کانون توجه قرار می گرفتند.

حذف ممیزی : در بالا اشاره کردیم که یکی از مشکلاتی که مستندهای تبلیغاتی در پخش تلویزیونی شان با آن روبه رو بوده و هستند، ممیزی های است که از طرف تلویزیون اعمال می شود. همیشه مسئولان ستادهای انتخاباتی نامزدهایی که فیلمشان با ممیزی روبه رو می شد  مدعی می شدند که ممیزی های اعمال شده، تاثیر گذاری فیلم را در بخش هایی از کار کاهش داده است. امسال این مشکل با بارگذاری نسخه کامل و بدون ممیزی فیلم ها در شبکه ها و کانال های ارتباطی به نوعی از بین رفت.

نبود نام های بزرگ : در دوره های گذشته کارگردانان صاحب نامی پا به عرصه انتخابات می گذاشتند و فیلم های مستند نامزدهای انتخاباتی را می ساختند. اما امسال خبری از هیچکدام از این نام ها نبود، قبل از آغاز ثبت نام نامزدهای ریاست جمهوری خبری مبنی بر ساخت فیلم تبلیغاتی حسن روحانی توسط اصغر فرهادی منتشر شد، که خیلی زود توسط دفتر این فیلمساز تکذیب شد. بعد از آن هم البته نام هیچ کارگردان مطرح دیگری به میان نیامد. هر چند که گفته می شود فیلم روحانی را محمد حسین مهدویان و فیلم قالیباف را بهروز شعیبی  ساخته شده اند.

نامزدها را می شود كارگردانی كرد؟

روایت بهروز افخمی از ساخت مستندهای انتخابات ریاست جمهوری. او از شیوه جالبش برای كارگردانی فیلم ها می گوید و تعریف می كند در همكاری مشترك به زنده یاد سیف الله داد ، چطور تقسیم كار انجام می شده؟

*در سال76 که همراه با زنده یاد سیف الله داد فیلم انتخاباتی رئیس دولت اصلاحات را ساختید، خیلی ها معتقدند یکی از عوامل موفقیت ایشان شما بودید. این حرف را قبول دارید؟

نه من این را قبول ندارم؛آقای خاتمی به هر حال رای می آورد.

*یعنی به موفقیت ایشان در انتخابات مطمئن بودید؟

بله ؛‌در اولین جلسه ستاد انتخاباتی من با اطمینان گفتم که احتیاج به تلاش نیست و ایشان خودشان رای می آورند، که به من گفتند چطور با اطمینان صحبت می کنی؟ در حالی که آقای ناطق نوری جلوتر از خاتمی است. من گفتم مردم دلشان می خواهد یک سید خوش قیافه، تحصیلکرده ای که پدرش اعتبار بسیار زیادی میان مردم یزد داشته است از طرفی روشن فکرها بسیار قبولش دارند،رئیس جمهور شود.

*در آن فیلم هم که ساخته شد این تفکر قالب بود که انگار دارید می گویید منتظر باشید که خاتمی قرار است رییس جمهور شود.

بله دقیقا، چون هم من اینطوری فکر می کردم و هم سیف الله داد.

*برای ساخت آن فیلم چطور تقسیم کار کردید؟ كدام بخش را شما ساختید و كدام بخش را مرحوم سیف الله داد؟

دو فیلم اول که شامل گفتگوهای آقای خاتمی رو به دوربین بود را من ساختم و در واقع آقای خاتمی را کارگردانی کردم و لحن کند و صدای پایین ایشان کار من است، چون در صحبت عادی شان، با صدای بلند و خیلی تند حرف می زنند.

*پس کات زیادی می دادید؟

نه؛من از یک شیوه خاصی استفاده کردم که بعد هم کسی از آن سر در نیاورد. من دو دوربین را به هم چسباندم، چون دوربین های قدیم یک آپشنی داشت که وقتی یک دکمه را می زدی ریزالت را تغییر می داد. هر دو دوربین را از اول تا آخر روشن گذاشتم. اما از آقای خاتمی خواستم که فقط به یکی از دوربین ها که من علامت گذاشتم نگاه کند و هیچ وقت هم چشم شان را از لنز بر ندارند. گفتم سر فصل ها را بگذارید و سعی کنید خیلی آرام و خونسرد حرف هایتان را بزنید ولی اگر یادتان رفت یا خسته شدید اصلا نگران نباشید. من به ایشان گفتم از 75 دقیقه صحبت کردن شما من می خواهم 25 دقیقه صحبت را در می آورم جوری که خیلی شارپ و برنده باشد. این دو دوربینه بودن باعث می شد یکی روی مدیوم شات باشد و یکی روی کلوزآپ و بنابراین ایشان می توانست وسط كار خستگی در کند اما از چشم بیننده، 25 دقیقه با ریتم تند صحبت می کرد. البته آقای خاتمی خیلی رعایت می کردند کمی هم بی حوصلگی داشتند. بهشان گفتم باید آرام حرف بزنید چون وقتی بلند حرف می زنید، صدایتان تبدیل به فریاد می شود و مردم احساس می کنند جنگ دارید.

*کار با آقای کروبی چطور بود؟ ایشان آخر بیشتر جملات را می خوردند.

کروبی به دلیل اینکه فکر می کرد مخاطب متوجه منظورش شده است، آخر جملات را ناتمام می گذاشت و من بسیار با او مشکل داشتم تا توانستم گفتگوی خوبی از او ضبط کنم. من در هر دو دوره ای که کاندیدا شده بود برای او فیلم تبلیغاتی ساختم و فیلم دوره اول را که نشانش دادم، گفت عالی بود. قرار بود همه جا من به عنوان مشاور همراهش باشم، وقتی به تلویزیون رفتیم دیدم خبری از تدوین و اینها نیست، بهش گفتم من بروم چون باید برنامه دیگر شما را که ضبط کرده ایم تدوین کنم که گفت برو مونتاژ امر بسیار مهمی است.

منبع: هفت صبح