شیوههای کنترل خشم در قرآن و روایات
چه قدر افرادی که به واسطه خشم گرفتن بیجا باعث شده، خود و دیگران را به مصیبتی گرفتار نماید و عوارض شومی را در پرتوِ این عمل زشت در دنیا و آخرت نصیب خود نماید.
این نوشتار به بررسی جایگاه خشم در قرآن و روایات اسلامی و درمان آن می پردازد.
مقدمه
عصبانیّت به معنای خشمگین و غضبناك بودن، حالت و كیفیت خاصی است كه بر فرد عارض می شود و شخص تعادل قوای ارادی و تسلط خود را بر اثر ناراحتی و خشم از دست میدهد.
(فرهنگ فارسی، محمد معین، ج2، ص 2311)
در منابع دینی و اخلاق اسلامی، بحث عصبانیت تحت عنوان «غضب» و «غیظ» مطرح بوده و از شاخه های مبحث رذایل و «نبایدهای اخلاقی» می باشد.
حضرت امام خمینی (ره) میفرماید:
غضب یك حركت و حالت نفسانی است كه به واسطۀ آن جوشش و غلیان در خون قلب، برای انتقام حادث می شود. بنابراین وقتی این حركت سخت شود، آتش غضب را فروزان كرده و شریان ها و دماغ از یك دود تاریك مضطربی پُر می گردد كه به واسطۀ آن عقل منحرف شده و از ادراك و رویّه باز خواهد ماند.
(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 238)
غیظ و غضب از منظر قرآن شریف و منابع روایی
در قرآن شریف و منابع روایی، بحث غیظ و غضب، تحت عناوین مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.
قرآن کریم در مورد غیظ و غضب كفّار نسبت به اهل ایمان میفرماید: «وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْكُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِكُمْ».
امّا هنگامى كه تنها مى شوند از شدّت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان مىگزند! بگو: با همین خشمى كه دارید بمیرید!. (آل عمران 119)
در مورد اصل خشم و غضب، پیامدها و پیشگیری و درمان آن، روایات بسیاری وارد شده است.
برای نمونه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله میفرماید: «اجتَنِبِ الغضب». از خشم بپرهیزید.
(نهج الفصاحۀ 116)
پیشگیری و درمان عصبانیت
قرآن مجید در آیات زیادی به پیشگیری و درمان عصبانیت و خشم شدید، تشویق کرده و میفرماید: «الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمینَ الْغَیْظَ..».
همان ها كه در توانگرى و تنگدستى، انفاق مىكنند؛ و خشم خود را فرو مىبرند. (آل عمران 134)
بیشتر آیات و روایات در راستای عصبانیت، غیظ و غضب، قبل از آن که نحوۀ درمان را بازگو کنند، جنبة پیشگیری را بیان نموده اند.
دین اسلام در صدد است انسان ها به هیچ وجه دچار خشم و غضب نشوند؛ به همین جهت قرآن شریف در آیۀ 84 سوره یوسف و آیة 37 سوره شوری، مسلمانان را در مورد فرو بردن خشم و پیشگیری از آن تشویق میكند.
روایات بسیاری در راستای پیشگیری و درمان خشم و عصبانیت وارد شده كه به یک نمونه اشاره می گردد.
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم میفرماید: «وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَكْظَمُهُمْ لِلْغَیْظِ». و استوارترین مردم هم كسى است كه خشم خود را فرو برد. (من لا یحضره الفقیه، ج4، ص: 395)
دستورات قرآن کریم، منابع روایی و اخلاقی در خصوص آلوده نشدن و درمان غضب
1. پیشگیری
در مرحله اول باید از بیماری غضب و عصبانیت پیشگیری نمود و پیشگیری آن این است كه انسان با پشتوانه باورهای دینی، رعایت دستورهای اخلاقی، همانند محبت، صله رحم، ایثار، گذشت و عفو، توكل، توسّل و سرگرمی های سالم به زندگی خود آرامش ببخشد و خود را وارد عرصه نگرانی ها، اضطراب، بیماری ماشینی و صنعتی و... نكند.
قرآن کریم می فرماید: «ِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ». آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مىیابد!. (رعد 28)
2. درمان
مرحله بعدی، مرحله درمان می باشد و باید توجه داشت؛ زمانی كه آتش خشم و غضب در فردی شعلهور شده نباید دست به درمان او زد یا فرد خشمگین را نصیحت نمود؛ بلکه باید صبر نمود تا شعلۀ خشم او فروكش نماید، آنگاه راهكارهای علمی و عملی را در قالب دستورالعمل اخلاقی و... ارائه داد.
الف) ترك صحنه
انسان خشمگین در چنین حالتی باید معركه و صحنۀ خشم و عصبانیت را ترك نموده و یا تغییراتی در خود به وجود آورد. برای مثال اگر ایستاده، بنشیند و اگر نشسته، بخوابد.
ب) استفاده از افراد متخصص
لازم است تا درمان كامل از افراد متخصص و كارشناس همانند پزشك روانشناس و یا معلم اخلاق در جهت درمان بیماری خشم و عصبانیت كمك گرفت و از راهكارها و دستورالعمل های آن ها بهره جُست.
ج) ذكر خداوند
فرد خشمگین به ذكر خدای تعالی مشغول شده و برخی نیز ذكر خدای تعالی را در این وقت، واجب دانستهاند.
و) صلح رحم
هر كس بر خویشاوندان خویش غضب كرد، نزد او رود و خود را به او نزدیك نماید و به جهت صله رحم با او مصافحه و روبوسی نماید. این كار باعث آرامش روح و روان انسان خشمگین و همۀ انسان ها میشود.
(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 238)
ه ) وضو گرفتن
در روایت دیگر آمده است: «الغضب من الشّیطان و الشّیطان خلق من النّار و الماء یطفی النّار»
خشم از شیطان است و شیطان از آتش پدید آمده و آتش را به آب می توان خاموش كرد؛ وقتی یكی از شما خشمگین شود، وضو گیرد. (نهج الفصاحة، ص: 586)
ی) غسل كردن
در حدیث دیگر آمده است كه هنگام غضب و عصبانیت غسل نمایید. «... فَاِذا غَضِبَ اَحَدُكُمْ فَلْیَغْتَسِل». وقتی یكی از شما خشمگین شود، غسل نماید. (نهج الفصاحۀ 586)
منبع: حوزه نیوز