جایگاه خاندان صدر در تحولات دینی

عالمی که شهادت را پذیرفت ولی به امام خمینی(ره) توهین نکرد

وجود رهبران، در هر جامعه ای به عنوان ارکان تأثیرگذار، نقش شریانهای حیاتی را ایفا می کنند که اگر به موقع، درست و کارآمد عمل نکنند، آن جامعه دچار انحطاط، تنزّل و یا در معرض سقوط و اضمحلال قرار می گیرد. در حقیقت سکان دار مردم، علما هستند.

19 فروردین 1359 یادآور شهادت یکی از بزرگترین اندیشمندان جهان اسلام و سیاستمداران هوشمند و شجاع است که حامی صادق امام و یار انقلاب بود.

به همین مناسبت به بررسی خانواده و خاستگاه این شهید بزرگوار و اهمیت آنها در تحولات سیاسی اجتماعی قرن اخیر و اصول اندیشه این شهید والامقام می پردازد.

مقدمه

هویت زدایی و یا هویت بخشی با تدبیر و درایت علما و اندیشمندان محقق می شود. شناخت ظرفیت ها و فرصت های جهان اسلام در جهت نیل به توسعه و فائق آمدن بر مشکلات و مسائل موجود و شناسایی و استفاده از فرصت ها و ظرفیت هایی که برای مواجه شدن با تهدیدها و کاستیها در اختیار مسلمانان است و تدبیر راه حلِ برون رفت از وضعیت توسعه نیافتگی فعلی، با درایت و هوشیاری خواص و علمای جوامع اسلامی میسّر است. [1]

بنابراین می توان گفت که علامه شهید، آیت الله سید محمدباقر صدر، یكی از بزرگترین اندیشمندان مسلمان ـ و به تعبیر امام خمینی: «مغز متفكر اسلامی» ـ در تاریخ اسلام به ویژه در قرن چهاردهم هجری است. فقیهی جامع الشرایط، فیلسوفی اجتماعی، مفسری بزرگ، متفكری آگاه به فرهنگ و علوم زمانش‏، نویسنده ای توانمند و پركار و سیاستمداری هوشمند و شجاع و دردمند بود.

شهید صدر از بارزترین چهره هایى است كه اسلام را از جهت فكرى و روش سلوك تكان داد و در راه استعلاء و بسط آن تمام آنچه در وجود داشت را فدا نمود. وى مبارزه را از درون اسلام ، در كشف معایب و گرفتاری هایى كه جهان اسلام با آن مواجه بود، آغاز نمود، همانند مبارزه با وعاظ و مداحان پادشاهان كه رضایت حكام را بر دعوت اسلامى ترجیح مى دادند. این حركت و فساد آنقدر ادامه یافت كه در موسسات دینى رسمى به اشكال مختلف نفوذ نمود. اولین چیزى كه شهید صدر به آن تكیه نمود، پایه ها و اساس سلوك اسلامى بود كه این حقیقت در شخصیت وى در ابعاد مختلف دعوت بسوى حركت و رهبرى و تفكر جمع گردیده بود. لذا وى به روش دفاعى براى حفظ اسلام اكتفاء ننمود و از این حالت خارج و به مبارزه طلبى زبانى ، فكرى روى آورد و نشاط اسلامى را از خندق دفاع به سوى درگیرى رو در رو و نمایان بیرون آورد، بصورتى كه انعكاس این روش بواسطه شهید صدر دشمنان را به حالت تدافعى و مقابله با اسلام وادرارنمود. [2]

شهید سید محمدباقر صدر (ره) ذیقعده 1353 ه . ق در کاظمین متولد شد. اجدادش همه از عالمان دین بودند. پدر وی سید حیدر یکی از فضلای حوزه بود که به حسن اخلاق و تواضع و زهد و علم شهرت داشت، و در سن جوانی از دنیا رفت. پدر بزرگ ایشان آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرن 14 بود و در سال 1338 ه . ق وفات نمود. و دیگر اجدادش نیز شاخه های سرسبز و پر بار شجره  پر برکت خاندان صدر و از تبار غیرتمند و پاک امام کاظم(ع) بودند و در سرزمین ایران، لبنان و عراق از پاسداران فرهنگ و اندیشه و دانش و دین به شمار می رفتند.[3]

اهمیت خانواده صدر در تحولات سیاسی- اجتماعی منطقه

بی شک بیداری اسلامی از مهم ترین پدیده های سیاسی ـ اجتماعی قرن اخیر می باشد. این جنبش که با هدایتگری علما وقوع یافته، نوعی باور تعمیم یافته در میان ملتهای مسلمان می باشد که منجر به جنبشهای انقلابی شده است و در هر منطقه ای که دارای رهبری بر توده های مردمی بوده، به نتایج مهمی دست یافته است. بیداری اسلامی با هدایت و رهبری سازنده عالمان و اندیشمندان مسلمان، می تواند هویت واحد امت اسلامی را احیا نموده و به سوی مجد و عظمت دوباره مسلمانان و تجدید تمدن بزرگ و انسان ساز اسلامی پیش رود. در شرایط کنونی جوامع اسلامی، مشترکات دینی نقاط همسان و همانند آنان را پدید آورده اند که در حقیقت نشانگر نوعی وحدت در ذات هویت دینی می باشد. وجود هویت اسلامی در میان مسلمانان، آثار مهمی از جمله هدفمند کردن انسان ها، تبیین فلسفه حیات، امید به آینده و زمینه سازی برای وحدت دینی در پی دارد. [4]

استاد شهید آیت الله سیّد محمدباقر صدر (ره) فقیهی کلامی، فیلسوف و متعهد به همۀ اصالت‌های فکری و اصولاً خود منبع یک تفکر اصیل است. وی عراقی بود، اما هنگامی‌ که قیام امام برپا شد در نامه‌ای به شاگردان خود نوشت: «ذوبوا فی الامام خمینی کما ذاب فی الاسلام...» و اعلام کرد که: «من ‌بعد، از مرجعیّت من سخن نگویید. امروز پرچم در دست امام خمینی است و او رهبر جهان اسلام است و همه باید از این پرچم حمایت کنیم.» و این روحیۀ کسی است که در اسلام و اهداف اسلامی فنا می‌شود و جهانی فکر می‌کند، آنچنان که ائمۀ اطهار فکر می‌کردند. [5]

اهمیت و تأثیرگذاری خانواده صدر نیز با توجّه به تحولات اخیر منطقه و بیداری کشورهای اسلامی آشکار می‌شود که نمونۀ آن سقوط طاغوت‌هایی هم‌چون صدام و قذافی و اشتراک هردو در درگیری با این بیت است و این تنها یکی از نشانه‌های امتیازات این بیت در پیشگاه خداوند متعال است. آیت الله سید محمدباقر صدر مشروعیّت صدام را برای همیشه زیر سؤال برد و به ملت عراق که تحت سلطۀ صدام رو به نابودی و مسخ‌شدگی داشت، جرئت و شجاعت داد و آن کشور را از نابودی نجات داد.

شهید صدر و انقلاب اسلامی ایران

جایگاه و نقش عالمان بصیر و فقیهان شجاع و مصلحان دلسوز که هدایتگران اصلی این جنبش ها هستند، بر کسی پوشیده نیست، در واقع بیداری جوامع اسلامی که نشان بارز احیای هویت واحد اسلامی است، مبیّن نقش هدایتگری علما و روحانیان است؛ زیرا درک حرکت های دقیق سیاسی و فرهنگی غرب، و هدف گذاری های آینده آنها جز از طریق چشمان تیزبین اندیشه ها، امکان پذیر نبوده و نیست. علما و روحانیان با عنایت عمیق نسبت به توانمندی ها و ظرفیت های بی نظیر اندیشه اسلامی و نقصانهای جدی اندیشه غربی و با توجه به هدف گذاری های تقابلی و حذف گرایانه غربیان، در آگاهی دادن به سطوح مختلف بلاد اسلامی، نقش بسزایی داشته و دارند. [6] از مؤلفه های اصلی و شاخص شهید آیت الله محمد باقر صدر این بود که ایشان همواره بر بیداری همه ملتها، صرف نظر از جغرافیایی که در آن قرار دارند، تأکید داشت و مبارزه را در هر کجا که باشد مد نظر داشت. مقابله با ظلم و طاغوت حزب بعث در عراق را منحصر در مکان خاصی نمی دانست . در همین راستا میتوان بیان داشت که شهید آیت الله صدر، از حامیان صادق امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی بود، امام در پاریس بود که سید محمد باقر صدر، طی نامه ای پشتیبانی خود را از ایشان و ملت انقلابی ایران اعلام، و از مقام شهدای انقلاب، تجلیل کرد. همین فعالیت های او بود که ملت مسلمان عراق را به سوی حمایت از مردم ایران سوق می داد. در شب 22 بهمن 1357 که شب پیروزی شکوهمند مردم مسلمان و انقلابی ایران به رهبری امام خمینی (ره) بر طاغوت آمریکایی بود. شهید آیت الله صدر در مسجد جواهری نجف اشرف به منبر رفت و برای مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامی ایران و نقش امام خمینی(ره) در احیای اندیشه های دینی و اصلاح امت اسلام، سخن گفت و تکلیف مردم عراق را در برابر حکومت ضد دینی بعثی، معین کرد: قیام!.....  قیام.......  فردای آن شب، مردم عراق به دعوت رهبر خود، برای حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری امام خمینی، در بسیاری از شهرهای عراق راهپیمایی کردند.

از دیگر کارهای آیت الله صدر، در جهت حمایت از انقلاب اسلامی ایران، تألیف سلسله کتاب های «الاسلام یقود الحیاه» در شش جلد بود که شامل بحثهایی نظیر: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، منابع قدرت دولت اسلامی، اقتصاد جامعه اسلامی و .... می شود. [7]

ضرورت وجود حکومت اسلامی

مبارزات شهید آیت الله سید محمد باقر صدر متاثر از انقلاب اسلامى در ایران قبل و بعداز پیروزى و شخصیت امام خمینى(ره) در زمان حضور در نجف و بعد ازآن تا پیروزى انقلاب اسلامى بود و این مبارزات یكى از دلایل عمده شهادت وى بود. این مبارزات در ابعاد و مسیرهاى مختلفى جریان داشت، ولى در آخر به یك مسیر سرازیر مى شده و آن اقامه حكومت اسلامى بود، به صورتى كه اگر شهید صدر در ایران بود نه در عراق و دولت اسلامى عادل به وسیله مرجعیت صالح اقامه مى گشت ـ كه همانطور نیز شد ـ وى از بارزترین مبارزانى بود كه در انقلاب اسلامى در ایران و مرجعیت امام خمینى(ره) ذوب مى شد.

ارتباط امام خمینى(ره) و شهید آیت الله محمد باقر صدر بسیار قوى بود، به صورتى كه امام (ره) وى را متفكر و نخبه اسلامى در بسیارى از علوم و دانش هاى زمانه خود مى دانست . شهید صدر ایستادگى و پایدارى را با توجه به مرجعیت امام خمینى(ره) در قبل و بعد از انقلاب و در هنگام شهادت ، پیرامون امام و انقلاب و دولت اسلامى كه وى آنرا هدف اصلى مى شمرد، داشت. در زمان تحقیق این دولت وى در حالى به شهادت رسید که مطمئن بود اسلامى به زندگى سیاسى ، نیرومندانه بازگشته ، لذا هیچ اهمیتى نمى داد كه این موفقیت در ایران یا در عراق یا درجاهاى دیگر اتفاق بیفتد. [8]

در نگاه شهید صدر، وجود دولت ضرورتی اجتماعی و مبتنی بر فطرت انسان است. [9] او بر پایه این مبنا، وجود حکومت اسلامی را نیز امری ضروری می‌داند و می‌گوید: دولت اسلامی تنها یك ضرورت دینی نیست؛ بلكه افزون بر آن، ضرورت تمدن بشری است؛ زیرا تنها راه شکوفایی استعدادهای انسان است. [10]

اصول اندیشه ای شهید آیت الله صدر:

سیره علمی شهید صدر (ره) بیانگر آن است که ایشان از جمله معدود علمایی هستند که در موضوعات مختلف و متنوع علوم دینی، تأمل و تفکر داشته و حتی اقدام به تالیف و تدریس نموده‌اند، هرچند ایشان به نحو کاملا برجسته و متمایزی، در بحث های فقهی و اصولی، مبدع و مبتکر و پیشرو به شمار می‌روند، اما در موضوعات فلسفه، منطق، تفسیر، تاریخ، عقاید و اقتصاد نیز صاحب نظر بوده و صاحب آثاری می‌باشند که با نگاه ویژه‌ای برای پاسخ به دغدغه‌های آن روزگار جامعه دینی، نگاشته شده‌اند. نقش برجسته و برتر سید محمدباقر صدر به عنوان رهبر فكری و معنوی و الهام‌بخش شیعیان عراق غیرقابل تردید است. نوشته های درخشان او و نیز شهامت و درستكاری‌اش او را به سرچشمه حیاتی فعال‌گرایی شیعه عراق تبدیل كرد. مطالعات و بررسی‌ها و تحقیقات او از مهمترین عواملی بود كه ذهنیت‌های اندیشمندان جامعه اسلامی را در برابر یورش‌های فرهنگی غرب استواری بخشیده است .علاوه بر آن تحول در فعالیتهای تشكیلاتی اسلامی از دیگر دستاوردهای مهم شهید صدر است. طرح دگرگون ساز شهید صدر در سه حوزه قابل بررسی می‌باشد.

1_ ایجاددگرگونی بنیادی فكری

2_ ایجاددگرگونی‌های اجتماعی

3_ ایجاد دگرگونی‌های سیاسی. [11]

یكی از موارد غیرقابل انكار پیرامون شخصیت و اندیشه شهید صدر، نقش او به عنوان یكی از پدر خوانده‌های فكری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است. در واقع شواهد حاكی از آن است كه او كمك عمده‌ای به چهارچوب ایدئولوژیك نظام اسلامی ایران كرده است. او پس از بازگشت پیروزمندانه امام خمینی(ره) به ایران بررسی‌های شش‌گانه‌ای تحت عنوان «اسلام راهنمای زندگی» برای امام فرستاد كه نظریه اسلامی او در مورد ساخت امت، نقش پیشتازی مقامات مذهبی، توزیع اختیارات اجرایی و قضایی و طرح نظریه اقتصاد اسلامی را دربر می‌گرفت. [12]

روایت شهادت آیت الله صدر:

روز 18 رجب 1399، خانه آیت الله صدر و کوچه های اطراف آن از اول صبح تا پاسی از شب، مملو از جمعیتی بود که دیروز برای آزادی رهبرشان دست به تظاهرات اعتراض آمیز زده بودند و امروز آمده بودند تا بار دیگر با او بیعت کنند. رژیم صدام از تجدید پیمان امت مسلمان عراق با مرجع و رهبرشان، سخت به وحشت افتاد و برای قطع رابطه مردم با آیت الله صدر، نیروی امنیتی را در سر کوچه آیت الله صدر و کوچه های اطراف، مستقر کردند. بدین گونه محاصره خانه آیت الله صدر آغاز شد.

در مدت نه ماه محاصره، رژیم با فرستادن مأموران و مزدوران خود به نزد آیت الله صدر، سعی کرد او را از راهی که در پیش گرفته، منصرف کند، ولی آیت الله صدر ثابت و استوار ایستاد و همچنان از انقلاب اسلامی ایران و امام و مردم انقلابی ایران حمایت کرد و هرگز به خواسته های رژیم صدام، گردن ننهاد. تا اینکه در بعد از ظهر گرم و سوزان روز شنبه 19 جمادی الاول 1400 (16 فروردین 1359)، « ابو سعید» رئیس سازمان امنیت نجف، با عده ای از مزدوران امنیتی، آیت الله صدر را دستگیر و به سرعت از نجف به بغداد منتقل کرد. آیت الله صدر این بار می دانست که دیگر بر نخواهد گشت، چون وقتی ابوسعید جنایتکار گفت: آماده باشید به بغداد برویم!، به آرامی گفت: من خیلی وقت است که آماده شهادتم!

فردای آن روز، حکومت بغداد، اقدام به دستگیری بنت الهدی کرد چون بیم داشت مبادا بنت الهدی بار دیگر مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت کند و رژیم را رسوا نماید!

برزان ابراهیم، برادر ناتنی صدام و رئیس سازمان امنیت کشور، در زندان از آیت الله صدر خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خمینی و انقلاب اسلامی بنویسد، تا آزاد شود، و گرنه کشته خواهد شد! آیت الله صدر این خواسته را رد کرد و گفت:

من آماده شهادتم، هرگز خواسته های غیر انسانی و ضد دینی شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کردم!...

وقتی که مزدوران بعثی، از منصرف کردن آیت الله صدر و خواهرش مأیوس شدند، آن دو علوی پاک نژاد مظلوم را در روز سه شنبه 23 جمادی الاول 1400 (19 فروردین 1359) زیر شکنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهید در جوار مرقد امام علی (ع)، در آرامگاه خانوادگی «شرف الدین» به خاک سپرده شد. [13]

حضرت امام خمینی(ره)، در پیامی که به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهید دادند، سوگمندانه نوشتند:

«...... مرحوم آیت الله شهید سید محمد باقر صدر و همشیره مکرمه مظلومه او که معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود، به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشی به درجه رفیعه شهادت رسیده اند. شهادت ارثی است که امثال این شخصیتهای عزیز از موالیان خود برده اند.....»

دکتر مرتضی اشرافی، کارشناس مسایل سیاسی

[1] . عبدالجلیل فرهمند ، نقش علما در بیداری اسلامی، فصلنامه حبل المتین، دوره دوم، شماره دوم، بهار 1392، صفحه 88-105

[2] . حسن التل، شهید صدر و انقلاب اسلامى در ایران، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، به آدرس اینترنتی: https://www.aviny.com

[3] . گفت و گو با همسر شهید آیت الله سید محمدباقر صدر (ره)، مجله نامه جامعه، فروردین و اردیبهشت 1386، شماره 31 و 32

[4] . عبدالجلیل فرهمند ، پیشین، بهار 1392، صفحه 88-105

[5] . آیت الله محسن اراکی، سید محمدباقر و سید موسی صدر؛ دو نابغۀ جامع، مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، به آدرس اینترنتی : http://www.imam-sadr.com همچنین آیت الله محسن اراکی، دوره‌ها و پیشگامان یبداری اسلامی. ترجمه محمد مقدس. تهران، فراكتاب، 1381.

[6] . عبدالجلیل فرهمند ، پیشین، بهار 1392، صفحه 88-105

[7] . مختصری از زندگینامه و شهادت آیت الله سید محمد باقر صدر، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، به آدرس اینترنتی: https://www.aviny.com

[8] . حسن التل، شهید صدر و انقلاب اسلامى در ایران، پیشین،  سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی.

[9] . جمشیدی، محمد حسین و مسعود درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر؛ بررسی مؤلفه‌های صوری و ماهوی حکومت اسلامی در دوران غیبت»، حکومت اسلامی، ش۶۴، ۱۳۹۱ ، ص۹۳. درج شده در ویکی شیعه، http://fa.wikishia.net

[10] . جمشیدی، محمد حسین، «مفهوم و چیستی حكومت در اندیشه سیاسی شهید صدر»، فصلنامه سیاست، مجله دانشكده حقوق و علوم سیاسی، ش۳، ۱۳۸۷ ، ص۸و۹. درج شده در ویکی شیعه، http://fa.wikishia.net

[11] . حمزه نجاتی آرانی، مروری بر اصول اندیشه ای شهید صدر، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، همچنین مصطفی قلی زاده، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ 1372، ص 17ـ18

[12] . هرایر دكمچیان، اسلام در انقلاب. ترجمه حمید احمدی. چاپ چهارم تهران، مؤسسه كیهان، 1383، ص 333، همچنین حمزه نجاتی آرانی، مروری بر اصول اندیشه ای شهید صدر، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

[13] . گفت و گو با همسر شهید آیت الله سید محمدباقر صدر (ره)، مجله نامه جامعه، فروردین و اردیبهشت 1386، همچنین مختصری از زندگینامه و شهادت آیت الله سید محمد باقر صدر، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی.

منبع: حوزه نیوز