رئیس‌الوزرائی که فاتح تهران شد

در روز 18 اسفند 1289 در پی استعفای میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالك، سپهدار تنكابنی به رئیس‌الوزرائی منصوب شد و ...

فرآوری:فهیمه السادات آقامیری-بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

او پیش از انقلاب مشروطه به ترتیب دارای لقب‌های «ساعدالدوله» و «نصرالسلطنه» بود. پس از استبداد صغیر از آن جا که از رهبران فاتح تهران بود به او لقب «سپهدار اعظم» داده شد. سرانجام احمد شاه قاجار او را ملقب به «سپهسالار اعظم» نمود و لقب «سپهدار اعظم» به فتح‌الله خان اکبر داده شد. این وضع سبب دشواری‌هایی شد، از همین روی برخی برای پیشگیری از اشتباه، او را «سپهدار تنکابنی» و فتح‌الله اکبر را «سپهدار رشتی» نامیدند. در اواخر عمر و پس از اجباری شدن شناسنامه، نام خانوادگی «خلعتبری» را برای خود برگزید.

سپهدار تنكابنی از نوادگان سرداران محمدشاه قاجار در محاصره هرات بود

ولی خان نصرالسلطنه سپهدار اعظم پسر حبیب‌الله خان سرتیپ تنکابنی (که در تاریخ ۱۲۵۴ هجری در جنگ ایران با بریتانیا بر سر هرات با گلوله یک توپ مجهول که دانسته نشد از سوی خودی یا دشمن بود کشته شد) سال‌های آزگار حکومت تنکابن را داشت. خاندان وی سال‌ها در منطقه تنکابن (شهسوار) و کجور حکومت می‌کردند؛ ولی خان سال‌های زیادی از عمر خود را به عنوان سرتیپ در میدان‌های جنگ گذراند. سال ۱۳۰۸ حاکم استرآباد شد. در روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه سال‌ها گمرک گیلان را که آن زمان به علت حجم زیاد داد و ستد با روسیه تزاری پردرآمدترین گمرک ایران بود در اجاره خود داشت. در ۱۳۱۴ آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه وزیر گمرک شد و از این طریق به ثروتش افزود. با نفوذی که داشت مسئولیت ضراب‌خانه را هم به عهده گرفت. سال‌های ۱۳۱۶ و ۱۳۱۷ و همچنین سال ۱۳۲۲ حاکم گیلان بود. سال ۱۳۲۳ زمانی که حکومت استرآباد به وی محول شد تلگراف‌خانه تهران را که سال‌های زیاد در دست مخبرالدوله سالی بیست هزار تومان اجاره بود، سالی دویست و سی هزار تومان اجاره کرد.

سپهسالار از دشمنان قسم خورده جنبش جنگل بود و بارها در زمان صدارت و وزارتش نیرو برای سرکوب آن ارسال کرد.

۱۰۵سال از فتح تهران توسط مشروطه خواهان گذشته است اما هنوز اختلاف نظرها بر سر فتح تهران ادامه دارد.

فتح تهران

برخی سردار اسعد بختیاری و برخی سپهدار تنكابنی را نخستین فاتح تهران در 22تیرماه سال 1288شمسی می‌دانند. كارشناسان مستقل اما بر این نظرند كه فتح تهران نه توسط گیلك‌ها و نه توسط بختیاری‌ها كه به‌دست مردم ایران كه در هر نقطه‌ای علیه استبداد صغیر محمدعلی شاه مبارزه كردند رخ داده است.

سعدالدوله كه برای حفاظت پایه‌های به‌شدت لرزان سلطنت محمدعلی شاه برای مقابله با فاتحان تهران به كرج رفته بود تلاش كرد تا با مذاكره حمله به تهران را منتفی كند اما تلاش او به نتیجه نرسید.

۲۲ تیرماه ۱۲۸۸ شمسی نیروهای سردار اسعد بختیاری و سپهدار تنكابنی در نزدیكی تهران به هم رسیدند و در منطقه بادامك اردو زدند. قزاق‌های دولتی به مقابله با مشروطه‌خواهان پرداختند اما پس از 2 روز جنگ، مشروطه‌خواهان در 24تیرماه 1288 پیروز شدند. یك‌روز پس از این پیروزی محمدعلی شاه قاجار و نزدیكان او به سفارت روسیه پناه بردند و سعدالدوله نیز به سفارت انگلستان رفت.

آنطور كه در گزارش فتح تهران آمده است مجلس عالی كه اعضای آن نزدیك به ۳۰تن از معتمدین سردار اسعد و سپهدار تنكابنی بودند‌، در نامه‌ای خلع محمدعلی شاه از سلطنت را اعلام كردند و احمدشاه قاجار را بر تخت نشاندند.

مجلس عالی در نامه خود خطاب به محمدعلی شاه قاجار كه به سفارت روسیه پناهنده شده بود، اعلام كرد: «اعلیحضرتا، مقتضیات وقت و شدت هرج‌ومرج مملكت و انزجار قلوب ملت از اداره آن اعلیحضرت، ضرورت به‌هم‌رسانیده كه آن اعلیحضرت از زحمات بار سنگین سلطنت خود را معاف فرمایند. طبق همین ضرورت، امروز كه ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ هجری قمری است در سفارت محترمه دولت بهیه روس پناهنده شده، بالطبع شخص همایونی خود را از این زحمت فارغ فرمودند. علی‌هذا مجلس عالی فوق‌العاده امروز ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷، در بهارستان تشكیل یافته، اعلیحضرت قوی شوكت اقدس، سلطان احمد شاه خلدالله ملكه و سلطانه را به شاهنشاهی ایران پذیرفته و تا تشكیل پارلمان موقتاً حضرت مستطاب اشرف عالی آقای عضدالملك دامت شوكته را به‌سمت نیابت سلطنت اختیار نمود.»

بدین‌ترتیب نخستین كابینه توسط فاتحان تهران پس از استبداد صغیر تشكیل شد. شوهران 2 خواهر محمدعلی شاه مخلوع به نام‌های فرمانفرما و صنیع‌الدوله 2 تن از وزیران كابینه شدند.

انتخابات دوره دوم مجلس نیز انجام شد و محمدعلی شاه ایران را ترك كرد. عضدالملك نایب‌السلطنه قاجار نیز سرانجام در مهرماه 1288قمری سپهدار تنكابنی از رهبران فاتح تهران را به مقام رئیس‌الوزرا منصوب كرد.

نیروهای بختیاری و گیلك از دروازه یوسف آباد به تهران وارد شدند و پس از چند درگیری در خیابان جمهوری امروز به میدان بهارستان رسیدند و سپهدار تنكابنی در این میدان شمشیر خود را به سردار اسعد بختیاری داد و تهران فتح شد.

دوران رضا پهلوی

رضا شاه که پس از به قدرت رسیدن، املاک دیگران را به زور در تملک خود در می‌آورد و یا به زور «می‌خرید»، به املاک او هم از طریق وزارت مالیه دست انداخت. تنکابنی روزی به کاخ او می‌رود و در مورد وضعیت املاکش می‌پرسد. رضا شاه که احدی جرات نفس کشیدن بدون اجازه وی را نداشت و به دیکتاتور مطلق العنانی بدل شده بود با طعنه پاسخ می‌دهد: «ولی خان! تو که بهتر می‌دانی، در سلطنت مشروطه، شاه اختیاراتی ندارد. بهتر است با وزیر مالیه و هیئت وزرا وارد مذاکره شوید». سپهسالار که از فشارهای مالی به تنگ آمده بود پس از نوشتن وصیت‌نامه روز دوشنبه شهریور ۱۳۰۵ خورشیدی ساعت دو بعداز ظهر در خانه اش در زرگنده تهران با شلیک طپانچه به شقیقه خود به زندگی پرتلاطمش خاتمه می‌دهد. در وصیت‌نامه او خطاب به پسرش امیر اسعد آمده است: «امیر اسعد. فوری نعش مرا بفرستید امام‌زاده (امام‌زاده صالح شمیران) بشورند و پیش پسرم دفن کنند. البته همین الان اقدام بشود. دیگر برای بنده تشریفات و گریه پس از هشتاد و چند سال عمر لازم ندارد.

روایت است که روزهای آخر زندگی این بیت شعر را مدام زمزمه می‌کرد: مرا عار باشد از این زندگی / که سالار باشم کنم بندگی.

منابع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، همشهری،نقش روشنفکران در تاریخ معاصر ایران