پیمان الجزایر

شانزدهم اسفند سالگرد انعقاد پیمان الجزایر میان ایران و عراق است . اولین پیمان رسمی میان ایران و عراق برای حل اختلاف‌های مرزی دو كشوردر آستانه جنگ اول جهانی ـ نوامبر 1913 ـ با عنوان «موافقتنامه مرزی استانبول» به امضا رسید. این پیمان میان ایران و عثمانی منعقد شد و عراق هنوز استقلال نداشت. پس از تأسیس دولت ملی در عراق، اختلافات مرزی زمینی و آبی میان دو كشور كه میراث استعمار بود وارد مرحله جدیدی شد و برخوردهای مرزی را در پی داشت.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

پیمانهای ناعادلانه مرزی ایران و عراق

قرارداد 1937 كه در آستانه جنگ دوم جهانی میان ایران و عراق منعقد شد، از جمله پیمانهای ناعادلانه مرزی ایران و عراق بود. این پیمان با فشار انگلیس كه عراق را در اشغال داشت و با حمایت كامل و آشكار آن كشور از حكومت بغداد، در چارچوب اهداف استراتژیك بریتانیا، بر ایران تحمیل شد.

در دوران سلطنت خاندان هاشمی در عراق ـ تا سال 1958 ـ كه با كودتای كمونیستی عبدالكریم قاسم به پایان رسید، اختلافات دو كشور به دلیل ماهیت پادشاهی دو حكومت تهران و بغداد، كمتر شد. اما پس از ملی شدن نفت ایران، با تحریكات انگلیس، آتش زیر خاكستر اختلافات دوباره شعله ور شد و دو كشور را چند بار در آستانه جنگ قرار داد.

وقوع جنگ 1967 میان اعراب و اسرائیل و شكست اعراب در این جنگ، فشار كردهای جدایی طلب بر دولت عراق، حمایت امریكا و بلوك غرب از محمد رضا پهلوی كه به نیرومندتر شدن قدرت نظامی ایران منجر شد، عواملی بود كه دولت بغداد را ناچار ساخت قرارداد 1975 با ایران را امضا كند. این قرارداد كه در دفاتر رسمی سازمان ملل ثبت شد و ازسوی مجالس دو كشور نیز به تصویب رسید، از جمله جامع‌ترین قراردادها برای حل اختلافات مرزی ایران و عراق محسوب می‌شود.

قرارداد در شهر الجزیره به امضای محمد رضا پهلوی شاه ایران و صدام حسین معاون شورای فرماندهی انقلاب عراق رسید. این دو، همراه با سایر سران كشورهای تولیدكننده نفت برای شركت در اجلاس سران اوپك به الجزیره رفته بودند. قرارداد الجزایر طرحی به ابتكار «هواری بومدین» رئیس جمهور الجزایر بود. بر اساس این طرح رؤسای حكومتهای ایران و عراق در دو نوبت با یكدیگر ملاقات داشتند. بار اول ضیافتی 10 ساعته بود كه در۱۴ اسفند ۱۳۵۳ با حضور بومدین و شركت شاه و صدام برگزار شد و بیشتر به منزله تلاش برای آشتی دادن آنان بود وملاقات دوم در آخرین ساعات روز ششم مارس 1975 (16 اسفند 1353) آغاز شد كه تا 4 بامداد روز هفتم مارس ( 17 اسفند 1353) ادامه یافت و منجر به امضای قرارداد صلح گردید. این قرارداد سه محور اصلی داشت:

1. تعیین مرزهای زمینی براساس پروتكل قسطنطنیه مورخ نوامبر 1913

2. تعیین مرزهای آبی دو كشور براساس اصل خط «تالوگ»

3. تأكید دو كشور بر امنیت و اعتماد متقابل در امتداد مرزهای مشترك زمینی و آبی

دو طرف متعهد شدند مرزهای خود را برای قطع هرگونه رخنه و نفوذ كه جنبه خرابكارانه داشته باشد، كنترل كنند ( این مورد شامل تعطیل كردن رادیوهای مخالف در كشورهای یكدیگر نیز می‌شد).

قرار شد هر یك از طرفین در صورت مواجهه با اختلاف در تفسیر بندهای قرارداد، با «بومدین» در ارتباط باشد و وی نیز بیطرفانه قضاوت كند.

اكثر رسانه‌های گروهی جهان انعقاد این قرارداد را پیروزی ایران دانستند. عراقیها همواره مایل به ادامه پیمان مرزی 1937 بودند؛ پیمانی كه توسط انگلیسی‌ها و در چارچوب اهداف استراتژیك آنان در آستانه جنگ دوم جهانی طراحی و بر دولت ضعیف رضاخان تحمیل شده بود.

متعاقب انعقاد این پیمان، هویدا نخست وزیر به عراق رفت و صدام حسین به تهران آمد و محمد رضا پهلوی دعوت حسن البكر برای سفر به بغداد را پذیرفت.

با این همه افكار عمومی عراق، به ویژه مطبوعات و منابع سیاسی آن، از قرارداد الجزایر استقبال نكرد و این اعتقاد در عراق روز به روز تقویت شد كه بغداد پیروز این پیمان نبود. صدام نیز در یكی از جلسات «شورای فرماندهی انقلاب عراق» گفت كه عراق در شرایط متفاوتی مجبور به امضای این قرارداد شد و در آینده از زیر بار تعهدات آن بیرون خواهد رفت.

گرچه قرارداد امضا شد اما فضای حاكم بر روابط دو طرف، به ویژه از طرف عراقی‌ها هیچگاه فضای اعتماد و دوستی نبود و در عمل، عراقی‌ها هیچگاه تن به پذیرش مفاد پیمان به ویژه بخش خط تالوگ ندادند. آنها درگیری‌های پراكنده در مرزها را كم و بیش ادامه دادند و بارها موقعیت جنگی میان دو كشور به وجود آوردند. از 1975 م. عراقی‌ها با توجه به افزایش قیمت نفت، در بخش نظامی سرمایه‌گذاری‌های وسیعی كردند كه استخدام بیش از سه هزار كارشناس تسلیحاتی و ساخت یك شهرك نظامی در نزدیكی بغداد برای تولید سلاحهای شیمیایی از آن جمله بود.

صدام با انعقاد قراردادهای سنگین نظامی با شوروی، چین، فرانسه و آلمان به سرعت ضعف‌های نظامی خود را در برابر ایران جبران كرد و با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عهدنامه 1975 الجزایر را ـ 5 سال و نیم پس از انعقاد ـ پاره كرد و جنگ 8 ساله‌ای بر جمهوری اسلامی ایران تحمیل كرد؛ جنگی كه خواسته‌های او را برآورده نكرد.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی