ظل‌السلطان حاكم مستبد اصفهان

روز شانزدهم اسفندماه سال ١٢٨٥ مردم اصفهان برای عزل مسعود میرزا ظل‌السلطان حاكم اصفهان و از نزدیکان درجه یک مظفرالدین شاه، به دعوت علما و مراجع، ضمن تظاهرات بزرگی، در تلگرافخانه دولتی اجتماع كردند.

فرآوری: فهیمه السادات آقامیری-بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

مسعود میرزا در ۲۰ صفر ۱۲۶۶ (۱۵ دی ۱۲۲۸ خورشیدی) در تبریز زاده شد. پدر او ناصرالدین شاه و مادرش عفّت‌السلطنه از زنان صیغه ای شاه و دختر رضاقلی بیگ غلام پیشخدمت بهمن میرزا برادر اعیانی محمدشاه، بود. چون از مادری غیر قاجار زاده شد به ولیعهدی نرسید. در جوانی حکمران مازندران بود و از سال ۱۲۸۸ حاکم اصفهان شد. در طول سال‌های بعد، حکومت ایالت‌های فارس، کردستان، لرستان و یزد نیز به او داده شد.

مناصب و مشاغل مسعود میرزا

حاکم

منطقه مازندران ( از ۱۲۷۷ه.ق. تا ۱۲۸۱ه.ق. )

میرزا مصطفی خان افشار بهاء الملک به وزارت و حاجی غلامعلی خان دنبلی به للگی وی انتخاب و همراه شدند.

منطقه فارس ( از ۱۲۷۹ه.ق. تا ۱۲۸۲ه.ق. )

به وزارت محمد ناصر خان ظهیرالدوله به جای مویدالدوله به حکومت فارس تعیین شد. در 1282 ه.ش به تهران احضار و حسام السلطنه جانشین او شد.

منطقه اصفهان ( از ۱۲۸۳ه.ق. تا ۱۲۸۵ه.ق. )

مسعود میرزا در 1283 ه.ق برای اولین بار به حکومت اصفهان منصوب شد و اصلان خان مجدالدوله پیشکاری او را بر عهده داشت. سال بعد به تهران احضار شد و با پیشکاری میرزا فتحعلی خان صاحب دیوان به اصفهان بازگشت.

منطقه فارس ( از ۱۲۸۶ه.ق. تا ۱۲۸۸ه.ق. )

مسعود میرزا در اول سال 1286 ه.ق با پیشکاری آصف الدوله به جای حسام السلطنه حاکم فارس شد. در سال 1288ه.ق قاسم خان والی که در اوایل این سال، به جای آصف الدوله به پیشکاری ظل السلطان معین شده بود، مستقلا حاکم فارس شد.

منطقه فارس ( از ۱۲۸۹ه.ق. تا ۱۲۹۱ه.ق. )

پس از فوت قاسم خان والی، حکومت فارس برای بار سوم به ظل السلطان با پیشکاری محمد ناصرخان ظهیرالدوله واگذار گردید. اما دو سال بعد معزول و حسام السلطنه جانشین او شد.

منطقه اصفهان ( از ۱۲۹۱ه.ق. تا ۱۳۲۵ه.ق. )

مدت 34 سال حاکم مطلق آنجا بود. از سال 1295 ه.ق به مدت 10 سال، 14 ایالت و ولایت در محدوده جنوب غربی و مغربِ مرکز حکومت مسعود میرزا (اصفهان) تحت تسلط و اداره او بود.اما در سال 1305 ه.ق ناصرالدین شاه که از خودسری‌های ظل السلطان در اصفهان بیم داشت، او را از تمام حکومت‌های خود عزل کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت. ظل السلطان در مدت حکومت در اصفهان برخی از عمارت های باقی مانده از دوره صفوی را نابود کرد، از جمله عمارت‌ آیینه خانه در کنار زاینده رود، آینه کاری‌های روی ستون‌های عالی قاپو و چهل‌ستون را از میان برد. همچنین دستور داد روی نقاشی‌های داخل چهل ستون را با گچ بپوشانند و نقاشان قاجاری بر روی آنها نقاشی‌های خود را بنگارند.

در زمان سلطنت برادرش مطفرالدین شاه همچنان حاکم بلامنازع اصفهان باقی ماند.در 21 محرم 1325 ه.ق هنگامی که ظل السلطان برای تاج گذاری محمدعلی شاه به تهران رفته بود، حرکتی در اصفهان به وجود آمد و بازارها بسته شد.  مردم دو هفته در میدان نقش جهان بست نشستند و بعد از صدها تلگراف به تهران بالاخره مجلس ظل السلطان را از حکومت اصفهان عزل کرد و نظام السلطنه را به جا ی او حاکم اصفهان کرد.

منطقه لرستان ( از ۱۲۹۵ه.ق. تا ۱۳۰۵ه.ق. ) 

حکومت بروجرد، گلپایگان، خوانسار و محلات

منطقه یزد ( از ۱۲۹۶ه.ق. تا ۱۳۰۵ه.ق. ) 

منطقه خوزستان ( از ۱۲۹۷ه.ق. تا ۱۳۰۵ه.ق. ) 

منطقه کرمانشاه ( از ۱۲۹۸ه.ق. تا ۱۳۰۵ه.ق. ) 

منطقه کرمانشاه و کردستان ایران

منطقه اراک ( از ۱۳۰۷ه.ق. تا ۲۰۱۷ه.ق. ) 

منطقه یزد ( از ۱۳۰۷ه.ق. تا ۱۳۱۳ه.ق. )

او همواره مایل به داشتن نیروی نظامی شخصی بود. بنابراین در اصفهان فوج‌های نظامی با لباس و اسلحهٔ ارتش اتریش تشکیل داد و برای تعلیم دادن آنها از آلمان معلم‌های نظامی استخدام کرد.

فرمانروایی سی و چهار ساله ظل‌السلطان بر اصفهان، با ویرانی بیش از ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی در پایتخت دولت صفوی همراه بود. شهر اصفهان که در روزگار اوج شکوه خود دارای ۱۳۷ کاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان بود،در دوره ظل‌السلطان بیشتر شکوه و زیبایی خود را از کف داد. یکی از جهانگردان اروپایی در آن زمان نوشته است(روزنامه قانون ):

«متأسفانه ظل‌السلطان از خیابان خوش‌منظره و فرح‌آور چهارباغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول‌های سنگی را پرکرده و حواشی آنها را فروخته و نقاشی‌های تاق‌ها و دیوارها را هم محو کرده است. جای قصرها و عمارت‌های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمک و خیار اشغال کرده است.»

وی در مدت حکومت در اصفهان برخی از عمارت‌های باقی‌مانده از دورهٔ صفوی را کاملاً نابود کرد، عمارت‌هایی مانند عمارت آیینه‌خانه (در کنار زاینده‌رود)، و برخی دیگر را به مرز نابودی کشاند. او آینه‌کاری‌های روی ستون‌های عالی‌قاپو و چهل‌ستون را از میان برد. وی همچنین دستور داد روی نقاشی‌های نفیس داخل چهل‌ستون را با گچ بپوشانند و نقاشان قاجاری بر روی آنها نقاشی‌های کم‌ارزش خود را بنگارند.

دوران مشروطه

ظل السلطان به این امید که منازعه میان محمدعلی شاه قاجار و مجلس و مشروطه خواهان به عزل برادرزاده و سلطنت او منجر شود با مشروطه خواهان همراهی کرد. در هنگام به توپ بستن مجلس، حاکم فارس بود اما خانه اش عمارت مسعودیه در تهران، تخریب و غارت شد و او ناچار به اروپا رفت.

پس از فتح تهران، بی خبر از راه بادکوبه به ایران آمد اما مجاهدین او را در منجیل دستگیر کردند و با وساطت وزیرمختار انگلستان و پرداخت سیصد هزار تومن جریمه نقدی اجازه بازگشت به اروپا را یافت. نداشتن وجهه در میان عامه مردم، عدم تمایل روس و انگلیس و مخالفت بختیاری ها با او به دلیل قتل حسینقلی خان ایلخانی باعث شد ظل السلطان در سالهای بعد در عرصه سیاسی کشور نقشی نداشته باشد.

پس از به توپ بستن مجلس به دست محمدعلی شاه، ظل السلطان ناچار به اروپا رفت. در شهر وین اقامت کرد و پس از فتح تهران به دست مشروطه خواهان و خلع محمدعلی شاه، شتابان به ایران بازگشت اما طرفی نبست، به دست مجاهدین دستگیر و زندانی شد و پس از پرداخت مبلغ هنگفتی آزاد شد و به اروپا بازگشت و تا اواخر جنگ جهانی اول خارج از ایران ماند.

وی در ۱۲ تیر ۱۲۹۷ در باغ نو اصفهان در گذشت و در مشهد به خاک سپرده شد.

منابع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ،موسسه مطالعات و پژوهش های تاریخ معاصر