عقد فوضولی چیست ؟

تعریف معامله فضولی: به موجب ماده ۲۴۷ق.م معامله با مال غیر جز بعنوان وکالت ، وصایت ،ولایت نافذ نیست ولو اینکه صاحب مال باطناٌ راضی باشد ولی اگر مالک یا قائم مقام بعد از وقوع معامله آن را تنفیذ کند در این صورت معامله صحیح است .

فرآوری: تیموری/کارشناس حوزه ـ بخش احکام اسلامی تبیان

معامل فضول  به نام و حساب مالک معامله میکند: دراینجا وضع معامل فضول مثل وکیلی است که از حدود اختیارات خویش خارج شده طبق ماده ۶۷۴ق.م در مورد آنچه که خارج از حدود وکالت انجام داده  موکل هیچ گونه  تعهدی ندارد مگر اینکه اعمال فضولی وکیل را صراحتاٌ یا ضمناٌ اجازه کند.

معامل فضول به نام و حساب خویش معامله نماید:در ۳۰۴ ق.م صورت خاصی از آن آمد مبنی بر اینکه اگر کسی که چیزی را بدون حق دریافت کرده لیکن محق  نبوده و آن چیز را فروخته است معامله فضولی و تابع احکام مربوط به آن خواهد بود.تعهد به نفع ثالث را نباید از مصادیق معاملات فضولی دانست زیرا در آن یکی از طرفین در  برابر طرف دیگر اقدام  به کاری را از ناحیه ثالث میکند مثلا شخصی میخواهد خانه ای را برای دیگری بخرد تعهد میکند که مالک را راضی میکنم که خانه را به شما بفروشد پس در تعهد به نفع ثالث به موجب قرارداد نه به موجب قانون هیچ رابطه ای بین اصیل و ثالث نیست در حالیکه از مشخصات بارز معامله فضولی آن است که مالک بتواند با تنفیذ عمل فضولی آن را به نفع خود نافذ نماید.مبنای حقوقی معامله فضولی: چند نظریه داده شده است:

ما به پیروی از فقه امامیه اراده را یک عنصر بسیط (ساده) ندانسته  بلکه آنرا به ۲ عنصر قصد و رضا تقسیم نموده است  بموجب این نظر آنچه که در معاملات باید منسوب به مالک شود رضای اوست  وچنانچه قصد انشایی که از جانب شخص دیگر اظهار شده به  رضای مالک بپیوندد عقد صحیح و آثار حقوقی خود را به بار می آورد. به موجب این نظر معامله فضولی  میان معامل فضولی و اصیل  صورت می پذیرد ولی چون رضای مالک را به همراه ندارد  معامله ناقص است  و هر موقع این رضا به قصد معامل فضولی ضمیمه شود آن معامله ی ناقص به یک عقد کامل تبدیل می گردد  ومالک و اصیل در برابر هم ملتزم می گردند.

احکلم عقد فضولی(معاملات خودسرانه)، آیا رضایت قلبی مالک کافی است و یا آنکه باید این رضایت به زبان آورده شود؟

در عقودی که به صورت فضولی انشاء می‌شود (از جمله بیع، نکاح، اجاره و ...)، آیا پس از عقد، صرف رضایت قلبی طرفین مصحّح عقد است و آثار عقد بار می‌شود یا الزاماً باید این رضایتِ قلبی اظهار شود؟ یعنی اگر فردی رضایت قلبی پیدا کرد و آن را اظهار ننمود، و پس از آن مجدداً پشیمان شد و اظهار نارضایتی کرد، وضعیت عقد چگونه است؟

عقد فضولى و معاملات خودسرانه(مثلاً در خرید و فروش) اینگونه است که خریدار یا فروشنده و یا هردوی آنها، نه مالک ثمن و مثمن هستند و نه از طرف مالک اجازه دارند که چنین معامله‌ای را انجام دهند، اما با این وجود دست به معامله می‌زنند.

فقها درباره صحت چنین عقدی می‌گویند، تا مالک اجازه چنین عقدی را ندهد و رضایت خود را به نوعی اظهار نکند، عقد اثری نداشته و باطل است. بر این اساس، رضایت قلبی مالک تا زمانی که به نحوی اظهار نشود، اثری در صحت عقد نخواهد داشت.

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

اجازه در عقد فضولی از انشائیات (ایجاد) است و در انشائیات ابراز لازم است لذا صرف رضایت کافی نیست و اثری بر آن مترتب نیست.

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

رضایت قلبى اثرى ندارد.

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):

تا این رضایت اظهار نشود، اثر عقد بر آن مترتب نمی‌شود لذا در فرض سؤال، عقد باطل است.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):

برای تصحیح عقد باید رضایت قلبی اظهار شود و انشاء صورت بگیرد.

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. صرف رضایت قلبی در این موارد کفایت نمی‌کند و باید این رضایت با کلمات یا رفتاری که در نظر عقلا به صراحت بر رضایت دلالت کند، ابراز شود.

2. اگر طبق بند یک، بعد از عقد فضولی طرفینِ مالک یا صاحب حق رضایت خود را ابراز کند، عقد صحیح است و پشیمان‌شدن تأثیری در آن ندارد.

3. اگر رضایت قلبی توسط هر دو طرف یا یکی از طرفین ابراز انجام نشده باشد، وضعیت نهایی معامله همچنان معلق بر ابراز رضایت یا عدم رضایت است.

منابع:

اسلام کوئست

وکیل ملت