تغییر ذائقه در بازی های کودکانه!

ضرورت احیای بازی های بومی و سنتی

بعد از مدت ها اقوام و فامیل گرد هم آمده اند. دیدار ها تازه می شود و بازار دیده بوسی و احوالپرسی داغ داغ است. اما پس از کمی صحبت راجع به مسائل متفرقه و مرور چند برگ از تصاویر گذشته، به مرور صدای دینگ دینگ اپلیکیشن‌ها فضا را پر می کند. بزرگ‌ترها وارد دنیای مجازی خود می شوند و همان‌طور که در واتس آپ، تلگرام، لاین و وایبر به وب‌گردی مشغول هستند، هم‌زمان به صحبت‌های صاحب‌خانه نیز گوش می‌دهند و در حالی که سرشان در گوشی است هراز گاهی با لبخند یا تکان دادن سر، جملات صاحبخانه را تائید می‌کنند! کوچک‌ترها نیز با رایانه و تبلت صاحبخانه و فرزندش مشغول بازی‌های کامپیوتری می‌شوند. البته این دو وسیله جوابگوی همه بچه ها نیستند و بقیه بچه های فامیل با موبایل های خودشان مشغول بازی می شوند. در واقع صله رحم به یک بازارچه مجازی و یا یک گیم نت خانوادگی تبدیل می شود که هر کسی در دنیای مجازی خودش سیر می کند!

بازی یا یک رویکرد اجتماعی و علمی؟

بسیاری از افراد جامعه بازی را نوعی سرگرمی و تفریح کودکانه می پندارند و هیچ رویکرد تربیتی یا علمی برای آن قائل نیستند.

در صورتیکه ماجرا به این سادگی نیست و اهداف تربیتی و علمی فراوانی در بازی نهفته است. به باور بسیاری از کارشناسان و متخصصان حوزه های علوم انسانی و تربیتی، «بازی» یک رفتار بچه گانه ساده و صرفاً برای سرگرم ساختن کودکان نیست. چرا که بازی در عین سادگی، ارزانی و جدی نبودن، مفاهیم و مضامین دقیقی به همراه دارد و نوعی آموزش پیشرفته و مدرن محسوب می شود که اثرات مثبت و کارکرد های اجتماعی فراوانی به همراه دارد. در حقیقت «بازی» با همسالان را می توان الفبای یادگیری بسیاری از مهارت های اجتماعی و مدل مینیاتوری تعاملات بشری، در سنین کودکی قلمداد کرد.

«بازی» در تقویت اعتماد به نفس، افزایش خلاقیت، آموزش علوم پایه، تقویت قوای حسی و جسمی، تخلیه انرژی، مقابله با اضطراب، تقویت مهارت های کلامی و ذهنی، تقویت حس تعادل، ایجاد حس نوع دوستی و تعامل با دیگران، افزایش سلامت روان و جسم، زایش انگیزه، تبادل ایده و افکار و ... نقشی انکار ناپذیر و بی بدیل دارد. جالب اینکه با وجود کارکرد های بی شمار و موثر این مهارت اجتماعی، «بازی» فاقد هر گونه پیچیدگی و دشواری در نحوه اجرا می باشد و به هیچ عنوان متاثر از قوانین، توقعات و انتظارات جامعه نیست. حجت بی بدیل فاقد پیچیدگی و بی تکلف بودن بازی، تعیین قواعد بازی توسط خود کودکان می باشد و به همین علت «بازی» هیچگاه تحت تاثیر قواعد وضع شده در اجتماع قرار نمی گیرد. در بازی های کودکان نوشتن فیلمنامه، دکوپاژ، میزانسن یا صحنه آرایی، موسیقی متن، تعیین نقش افراد و ... توسط خود بچه ها صورت می گیرد و در هر لحظه از بازی، امکان جابجایی نقش ها، لوکیشن و حتی متن فیلنامه قابل تصور است! چرا که بازی وسیله ای یا راهی برای رسیدن به هدف نیست، بلکه خود بازی هدف است و به قولی «مقصد بازی راه است.»

بازی زبان مشترک همه بچه ها با فرهنگ ها و قومیت های گوناگون می باشد که گاهی اوقات بدون هیچ وسیله جانبی اجرا می شود و ممکن است ساعت ها طول بکشد و آنها را سرگرم بدارد. شور و نشاط، هیجان، سرگرمی، تفریح و لذت از مولفه های یک بازی سالم محسوب می شوند که زمینه ادامه یا تکرار آن را در اولین فرصت مناسب، فراهم می سازند. خستگی و زمان در بازی مفهوم خود را از دست می‌دهند. زمان در حین «بازی» متوقف می شود و تنها چیزی که کودکان در این مدت بدان نمی اندیشند، دنیای اطراف است. این تخلیه فکری و حذف موقت پلشتی های ذهن، بهترین زمان آموزش مهارت های اجتماعی، فرهنگی و حتی علمی به کودکان است.

به همین منظور کارشناسان در شیوه آموزشی «های اسکوپ» یا همان «آموزش مبتنی بر بازی» اصولی را طراحی نموده اند که با اجرای این اصول، آموزش علوم پایه از طریق بازی امکان پذیر می شود.

انواع بازی‌ها

هر چند تنوع و تعدد بازی‌ها امکان دسته بندی و جدا سازی آنها را کمی دشوار می سازد ولی در مجموع می توان بازیها را می توان به چهار دسته «کلامی»، «ذهنی»، «حرکتی» و «مجازی» تقسیم بندی کرد.

«بازی‌های کلامی» که به هیچ گونه وسیله و امکانات نیاز ندارند به بازی هایی اطلاق می شوند که در آنها افراد با به کاربردن عبارات مختلف و بازی با کلمات خود را سرگرم می سازند. بازی هایی نظیر چیستان، بیست سوالی، مشاعره، تکرار چند باره یک جمله که کلمات آن دارای شباهت های آوایی می باشند، دادن پاسخ معکوس به سوالات و ... از جمله بازی‌های کلامی محسوب می شوند.

«بازی‌های ذهنی» که عمدتاً به وسایل و امکانات ساده ای نیاز دارند در تقویت قوای ذهنی موثر هستند. از قدیمی ترین بازی های ذهنی می توان به شطرنج، دوز، اسم و فامیل، حل چیستان و معما، سودوکو، تانگو، پازل یا جورچین و ... اشاره کرد که درگیری ذهن در این بازی ها، بیش از سایر اعضای بدن می‌باشد.

«بازی های حرکتی» نیز به بازی هایی اطلاق می شود جنب و جوش و تحرک اصلی ترین شاخصه آنها محسوب می شوند. دامنه بازی های حرکتی بسیار فراتر از بازی های کلامی و ذهنی است و بالتبع طرفداران بیشتری نیز دارد. گرگم به هوا، قایم باشک، استپ هوایی، نون بیار کباب ببر، یه قل دو قل، هفت سنگ، خاله بازی، سنگ، کاغذ، قیچی، بالا بلندی، تیله‌بازی، گردو بازی، خروس جنگی، زو، شاه و وزیر، الک دولک، شمع گل پروانه، عمو زنجیر باف، کلاغ پَر، گل یا پوچ، لی لی، وسطی و … از جمله بازی‌های حرکتی می‌باشند که البته در عصر حاضر کمتر به آنها پرداخته می شوند.

«بازی های مجازی» نیز به بازی های اطلاق می شود که از طریق رایانه و در فضای مجازی اجرا می‌شوند. این بازی ها که در حال حاضر طیف وسیعی از کودکان، جوانان، نوجوانان و حتی بزرگسالان را به خود سرگرم داشته اند از جمله بازی های ابداع شده در عصر اطلاعات می باشند. بازی های مجازی که به صورت انفرادی، دو نفره، گروهی، آنلاین و آفلاین قابل اجرا هستند، در سال های اخیر جایگزین بسیاری از بازی های کلامی، ذهنی و حرکتی شده اند.

جدال نابرابر بازی‌های سنتی با بازی‌های رایانه‌ای

با وجود اثرات مثبت بازی های حرکتی و ذهنی، ژانر جدیدی از بازی به نام بازی رایانه ای در جدالی نابرابر اکثر بازی های سنتی را تحت الشعاع قرار داده است؛ تا جایی بچه ها کمتر علاقه ای به انجام سایر بازی ها نشان می دهند و حتی اسامی بسیاری از آنها را نیز تاکنون نشنیده اند! با این وجود هنوز هم بازی‌های سنتی در برخی شهر ها و روستا ها طرفداران خود را دارند و به صورت جسته گریخته انجام می شوند. ولی به جرات می توان گفت کمتر بچه ای در کشور وجود دارد که با بازی های رایانه ای آشنا نباشد و یا اینکه نام آنها را نشنیده باشد. جمله « چی بازی کنیم؟» که ورد زبان بچه های دهه‌های قبل بود و در مهمانی ها و مراسم مختلف به کرات استفاده می شد، در حال حاضر محلی از اعراب ندارد. چرا در دنیای کودکانه امروز نیازی به استعلام و پرس و جو در خصوص انتخاب بازی نیست و اولین گزینه روی میز، بازی های رایانه ای و مجازی است!

هر چند در مشاهدات میدانی و عینی، اثری از ثمرات و کارکرد های مثبت بازی های رایانه ای به چشم نمی خورد، ولی هنوز هم برخی کارشناسان به اثرات مثبت بازی های رایانه ای اعتقاد دارند و بر این باورند بازی های رایانه ای می توانند در ایجاد انگیزه ، افزایش خلاقیت و ... موثر باشند اما در عمل می‌بینیم که موارد ذکر شده دست کم در محیط اطراف ما چندان به چشم نمی آیند و جنبه سرگرمی و اتلاف وقت این بازی ها بر سایر اثرات آن غالب هستند!

دلایل گسترش بازی های رایانه‌ای

بدون شک تغییر سبک زندگی و الگو پذیری از زندگی غربی و آپارتمان نشینی را می توان دو دلیل عمده و اصلی گرایش کودکان به دنیای دیجیتال، به ویژه بازی های رایانه ای دانست.

کوچکی حیاط و یا مشاع بودن فضای مشجر و پارکینگ بسیاری از مجتمع های آپارتمانی، فضای کم محیط داخل خانه، ایجاد مزاحمت برای طبقات مجاور در صورت انجام بازی های حرکتی و سایر محدودیت های خاص در مجتمع های آپارتمانی باعث شده تا خانواده ها بازی های رایانه ای را جایگزین بازی های حرکتی و قدیمی کنند. البته این همه ماجرا نیست و دلایل دیگری نظیر نفوذ پذیری از فرهنگ منحط غربی، امکان بازی در اکثر ساعات شبانه روز، آشنایی قریب به اتفاق کودکان با این گونه بازیها، مشغله زیاد خانواده ها و حوصله نداشتن برای بازی با کودکان، افزایش ساخت و ساز در سطح شهرها و کمبود زمین های خاکی در سطح شهر ها، افزایش جمعیت خودرویی کشور و عدم امکان بازی در کوچه ها، تنوع برنامه های تلویزیونی، شهریه بالای اماکن ورزشی و تفریحی، بروز برخی مشکلات اخلاقی در سطح جامعه و در نهایت جذابیت های تصوری و گرافیکی بازی های رایانه ای در گسترش روز افزون این بازی ها و از رونق افتادن بازی های حرکتی، ورزش و حتی حرکات ورزشی در جامعه کنونی موثر بوده اند.

از سویی ارزانی و افزایش ضریب نفوذ تجهیزات الکترونیکی و رایانه ای باعث شده تا کودکان و حتی بزرگسالان، بیش از گذشته به دنیای دیجیتال پناه ببرند. در واقع استمداد از فن آوری های نوین و پر کردن اوقات فراغت با تماشای برنامه های تلویزیون، ماهواره، سی دی، وب گردی و انجام بازی های دیجیتال با رایانه، تبلت، لپ تاپ و گوشی همراه به عنوان دم دست ترین و ارزان ترین راهکارها، مورد توجه بسیاری از خانواده ها قرار گرفته است.

مجروحان واقعی در جنگ های مجازی

با وجود اینکه مضرات و عوارض بازی های رایانه ای و استفاده مکرر از تجهیزات دیجیتالی بر هیچکس پوشیده نیست، ولی خانواده ها در عمل برای جلوگیری از به کار گیری تجهیزات الکترونیک در منزل توسط کودکان شان کار خاصی انجام نمی دهند. کم تحرکی، مشکلات عضلانی و اسکلتی، خشکی چشم، احساس درد در ناحیه مچ و کمر، بروز بیماری های گوارشی، مشکلات کلیوی در اثر محبوس نگاه داشتن مثانه و تخلیه دیر به دیر آن، خوردن غذای ناکافی یا بد غذا خوردن برای انجام ادامه بازی، گوشه گیری و انزوا و ... از اثرات منفی جسمی بازی های رایانه ای محسوب می شوند. البته در این بین اثرات منفی روانی بازی های رایانه ای را نیز نباید از یاد برد. در حقیقت استمرار انجام بازی و نبود اراده برای ترک بازی های رایانه ای و اعتیاد به انجام این گونه بازی ها، مخرب ترین اثر روانی این فرآیند است که رهایی از آن نیاز به زمان زیاد و برنامه ریزی اساسی دارد و متاسفانه باید اذعان کرد که «مجروحان» این جنگ های خیالی نیاز به «درمان واقعی» دارند!

ضرورت احیای بازی های بومی و محلی در جامعه

اثرات مثبت و بی شمار بازی های فکری و حرکتی، امکان آموزش برخی مفاهیم علمی از طریق بازی، درمانگری برخی اختلالات از طریق بازی درمانی و ... باعث شده تا در سال های اخیر  به منظور توسعه و پرداختن به این بازی ها اقدامات مختلفی صورت پذیرد. بدون شک راه اندازی فدراسیون ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی و برگزاری جشنواره های بازی های بومی و محلی در استان های مختلف کشور در همین راستا می باشد. نقش رسانه ملی را نیز نباید در این مقوله نادیده گرفت. گنجاندن بازی های بومی و محلی در مسابقات تلویزیونی و برخی فیلم ها و سریال ها نیز می تواند در احیای این بازی ها موثر باشد.

نقش مدرسه در احیای بازی های بومی – سنتی

مدرسه در گذشته خاستگاه بسیاری از بازی های بومی – سنتی بود و دانش آموزان ] اعم از دختر و پسر[ در زنگ های تفریحی و اوقات بیکاری به انجام این بازی ها مبادرت می کردند. هر چند در حال حاضر انجام این بازی های در مدارس با اقبال عمومی چندانی همراه نیست ولی می توان از مدرسه به عنوان یکی از نهاد های موثر در احیای بازی های سنتی و بومی یاد کرد.

برگزاری جشنواره بازی های محلی در مدارس، گنجاندن و معرفی این بازی ها از طریق مجلات رشد و یا حتی کتب درسی و برگزاری مسابقات درون مدرسه ای و بین مدرسه ای می توانند در معرفی و باز نشر این گونه بازی ها به نسل جدید موثر باشند.

سخن پایانی

تحرک، پویایی و نشاط در دوران کودکی متضمن سلامت جسم و روان در سایر ادوار زندگی است. هر قدر کودکان در خانواده و جامعه احساس نشاط کنند و از تنش های ذهنی به دور باشند، بدون شک در یادگیری آداب و مهارت های اجتماعی و ساختن جامعه قانون مند و پویا در آینده موفق تر خواهند بود.

یکی از راهکار های داشتن کودکانی شاد و امید وار، توجه به بازی و انجام فعالیت های بدنی و ورزشی است. متاسفانه در جامعه کنونی بیشتر نوجوانان به دلایلی که شرح آن رفت، کمتر به بازی های حرکتی از خود علاقه نشان می دهند. امید است خانواده ها نیز به اهمیت این موضوع پی ببرند و در محدود کردن فرزندان شان در استفاده افراطی از بازی های رایانه ای تلاش بیشتری از خود نشان دهند و به منظور سرگرم کردن فرزندان شان، آنها را با تجهیزات الکترونیکی مختلف مسلح نکنند چرا که خلع سلاح کودکان از این تجهیزات کاری بسیار پر هزینه و زمان بر است!