کاریکاتور، هنر پس از مشروطه

یکی از پیامدهای مهم انقلاب مشروطه ظهور کاریکاتور و رشد غیرمنتظره آن بود.

با در نظر گرفتن موقعیت آن زمان و درصد زیاد بی سوادان هیچ وسیله ارتباطی نمی توانست بهتر از کاریکاتور بین مردم رسوخ کند و همه گیر شود. ایرانیان که ابتدا این نوع طراحی را در روزنامه های خارجی دیده و با آن آَشنا شده بودند، طی دوران مشروطه خواهی و پس از آن ، کاریکاتور را وسیله ای بُرا برای بیان افکار عمومی و دردهای متعدد جامعه یافتند و بخشی از روزنامه های خود را به کاریکاتور اختصاص دادند.

کاریکاتور در دو دهه فاصله ی بین انقلاب مشروطه از 1905 تا 1925 میلادی ( 1323- 1343 هـ.ق) به اغلب روزنامه ها راه یافت و صفحه یا ستونی را به خود اختصاص داد. اگرچه اطلاع دقیقی از هنرمندان کاریکاتورساز آن زمان به جا نمانده، اما محدود طرح های امضاء دار سرنخی به دست می دهد. از جمله طرحی از "میرزاعلی " که در شماره 29 روزنامه کشکول سال 1907م/1325هـ.ق چاپ شده و دست های دو امپریالیسم روس و انگلیس را در حال انداختن لقمه ای طعام برای گله ای سگ اشرافی که به طرف طعام خیر برداشته اند، نشان می دهد. زیر کاریکاتور عنوان "سلاطین ممالک آسیا" (همان سگ های گرسنه) شرح داستان را به خوبی بیان می کند.(تصویر 1)

تصویر ١

در کاریکاتور دیگری، نقاش، مدیر یک روزنامه را که گوش و دهانش را با چوب پنبه های بزرگ بسته اند طرح کرده و زیر آن شرح ماجرا را نوشته است. (تصویر2)

تصویر٢

برخی از طرح ها نیز اجتماعی اند؛ از جمله در طرحی رقم "میرتبریزی" (تصویر3) دو زن سنتی چادری، مردی فکُلی و متجدد را در سبز میدان برانداز می کنند.

تصویر٣

کاریکاتور قابل توجه دیگر، مربوط به مردی دوچهره است. طراح بدن مرد را دو قسمت کرده، یکی با کت و شلوار اروپایی و قسمت دیگر با عبای سنتی(تصویر4) و در کنار آن جملات مردی از رجال قاجاری را که سخن از تبعیت ایران و سپس روس می زند، نوشته است.

تصویر٤

در کاریکاتور دیگر ناصرالدین شاه و رجال وی نشان داده شده اند. کاری که چند سال قبل از آن تصورش هم ممکن نبود.(تصویر5)

تصویر٥

هفته نامه آذربایجان

اما بخشی از مهم ترین کاریکاتورهای آن زمان در هفته نامه آذربایجان به طریق سربی و رنگی چاپ شده است. شاید بتوان مجله آذربایجان را اولین مجله فکاهی یا کاریکاتوری ایران دانست؛ عمر هفته نامه آذربایجان کوتاه و کمتر از یکسال بود و جمعا بیست شماره از محرم 1325هـ.ق/1907م تا شوال همان سال چاپ شد. مدیر مسئول آن علی قلی خان صفراف و صاحب امتیازش "حاج میرزا آقا بلوری" بود و کاریکاتورها را "حسن محمدزاده" و گاه فردی با تخلص "م.خ" می کشید.

اگرچه هفته نامه آذربایجان هیچ رابطه ای با مجله ملانصرالدین نداشت، اما تحت تاثیر آن بود. این هفته نامه در همه شماره های خود به مسائل سیاسی و اجتماعی می پرداخت. در طرح شماره 6، گردهمایی برخی از رجال فربه قاجاری را با سر حیوانات و اسامی نظیر الاغ السلطنه و دیو حضرت کشیده و کاسب نحیفی را که در گوشه ای آن ها را نظاره می کند، جا داده است.

تصویر٦

در طرح دیگری (شماره 7) راه پیمایی مشروطه خواهان را با سه روحانی ریش سفید در جلو و سربازان تفنگ به دست پشت سر می بینیم و آدم هایی را با  سر حیوانات که در حال فرار هستند.

تصویر٧

در طرح (شماره 8) "محمدعلی شاه" را بر صندلی و مامور تلگراف را نشسته روی زمین در حال مکالمه نشان می دهد. نقاش برای نشان دادن راه دور ، جاده ای پرسنگلاخ را که دو طرفش تیرهای تلگراف کار گذاشته شده ، کشیده است.

تصویر٨

طراح این روزنامه به مسائل اجتماعی نیز پرداخته ، در جایی تصویر مامور دیوان را در حال چوب زدن به مرد پیری – که ظاهرا قادر به پرداخت مالیات خود نبوده- و زن هراسان و گریان مرد را نشان می دهد. (تصویر9).

تصویر٩

در جای دیگر کشاورز پیری را که به دلیل تلف شدن یکی از گاوهایش زن پیر خود را به شخم واداشته (تصویر10) می نگارد.

تصویر١٠

مجله ملانصرالدین

هفته نامه دیگری که باید از آن یاد شود، هفته نامه ملانصرالدین است اگرچه این هفته نامه در آذربایجان قفقاز چاپ می شد؛ اما بیشتر خوانندگان آن ایرانی بودند. هفته نامه ملانصرالدین، نشریه ای انتقادی بود و حدود دو و نیم دهه در فاصله سال های 1906 تا 1930 میلادی به دو زبان آذری و روسی چاپ می شد. مدیر این روزنامه "جلیل محمد قولوزاده" و سردبیری آن را "علی اکبر صبور" و تیم آزموده وی که شامل سه نقاش کارکشته به نام های "اسکار ایوانویچ1" (1938-1863)، "جوزف روتر" 2 و "عظیم عظیم زاده" تشکیل می داد.

این مجله نقاشان و طراحان ورزیده ای گرد خود جمع کرده بود که کار آن ها گاه با "انوره دُمیه" و "تولوز لوترک" مقایسه شده است. 3

قلم تند و بُرای این نقاشان در پس تصویر جامعه واپس گرا و منحط آن زمان و ستم هایی که به زنان اعمال می شد، بر کاغذ حرکت می کرد و این نقاشان از نقد تند قدرت های بزرگ اروپا و امریکا هم هراس نداشتند. این هفته نامه در سراسر جهان اسلام از مراکش تا هند خواننده داشت . هزار نسخه آن بلافاصله پس از چاپ و بقیه در روزهای بعد به فروش می رفت، مجله در سراسر ایران هواخواه داشت و آبونمان آن در ایران به 12690 نسخه می رسید4 و هر نسخه آن دست به دست بین بی سواد و با سوادمی چرخید.5

حال نگاهی کنیم به چند نمونه از طرح های مشهور این مجله

یک از نکات قابل توجه در مجله ملانصرالدین آن است که یک گروه از این طرح ها دو صفحه ای است، یعنی قبل و بعد از یک واقعه را نشان می دهد. مثلا در طرح شماره 11، مردی را که با عزت و احترام به خواستگاری دختری رفته نشان می دهد و در تصویر 12، همان مرد را که مشغول کتک زدن زن است، با همان جمله قبلی "احترام به عروس پس از یکماه" تصویر می کند.

تصویر١١و١٢

در تصویر دیگری (تصویر13) زنانی در تولد نوزادی دختر زانوی غم به بغل گرفته اند و در صحنه بعدی (تصویر 14) همان زنان نوزاد پسری را با خوشحالی به پدرش نشان می دهند.

تصویر١٣و١٤

تصاویر بسیاری در این مجله در مورد زنان نقاشی شده که گویای وضع زن در آن دوران است؛ مثلا در تصویر شماره 15 دختر بچه کلیمی در حال رفتن به مدرسه است به طوری که دختری در همان سال در چنگال مردپیری اسیر شده و اشاره به ازدواج های زودهنگام دختران در جامعه آن روز و عدم اجازه برای تحصیل را دارد.

تصویر١٥

و یا در تصویر شماره 16دو زن که با تعجب به خانه ای نگاه می کنند که دارای پنجره است، در حالیکه خانه خود آن ها فاقد پنجره بوده و اشاره به خفقان زنان در جامعه آن روز دارد.

تصویر١٦

با توجه به کلیه مطالبی که در بالا گفته شد می توان اینگونه نتیجه گرفت که هنر کاریکاتور به مثابه مهمترین هنر نقادانه در جامعه آن روز قاجار عمل می کرد و مهمترین وقایع سیاسی و اجتماعی را با زبانی طنز و کنایه آمیز منتشر می نمود. رهاورد این هنر در روشن سازی اذهان عمومی یکی از نادرترین نتایجی است که در تاریخ دوران مدرنیته ایران تا به اکنون رخ داده است.