با زهرا حاجی علی عسگری، کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث/ بخش قرآن تبیان
با توجه به روایت، در این هیاهوی آخر سال و آمادگی برای شروع سال نو مراقب خصلت سومی که در روایت آمده باشیم؛ به اندازه مصرف کنیم، به اندازه خرید کنیم، به اندازه تمیز کنیم و خلاصه این اندازه گیری خوب را در همه موارد رعایت کنیم.

امام علی علیه السلام میان حقیقت ایمان و حل مشکل معیشت در دنیا رابطه برقرار کرده که آن اندازه گیری خوب است که منظور از آن رعایت اعتدال و میانه روی در معیشت است. اما در مقابل نیز افرادی هستند که برای این قانون زندگی که دین بسیار به آن اهمیت داده (و نشان دهنده این است که دین از زندگی جدا نیست) اعتباری قائل نشده اند که از آنان به عنوان مسرفان یاد می شود.  

"اسراف" کلمه بسیار جامعی است که هر گونه زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال در کمیت و کیفیت و بیهوده گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می شود. این واژه و مشتقات آن جمعاً 23 بار در قرآن کریم به کار رفته و از آنجا که در همه مصادیق آن به نحوی سرپیچی از فرمان های الهی نمایان است با فساد ارتباط مستقیم دارد چرا که بر هم زدن حالت تعادل در هر امری، موجب فساد و تباهی در آن می شود. اسراف مترادف "افراط" و متضاد "تقصیر" و "تقتیر" که به معنای "تضییق" و "بخل" است، می باشد که قرآن کریم مرز تعیین اسراف را واژه "قوام" به معنای حد وسط و اعتدال یاد کرده است  که تشخیص آن بر عهده عقل، شرع یا عرف است.

مفهوم "تبذیر" و مشتقات آن ارتباط نزدیک معنایی با "اسراف" دارد، این واژه در لغت به معنای تباه ساختن اموال است، بر همین اساس امام صادق علیه السلام تبذیر را جزئی از اسراف دانسته است. 

انواع اسراف 

مفهوم "اسراف" در قرآن کریم مصادیق متعددی دارد که در معنای همه آنها، نوعی تجاوز از حد اعتدال وجود دارد همچون اسراف عقیدتی ،اسراف اخلاقی و رفتاری اسراف اجتماعی ،اسراف قضایی و کیفری و در نهایت مورد بعدی که مد نظر است، اسراف اقتصادی که این نوع از اسراف مصادیق گوناگونی دارد. 

1-  اسراف در مصرف:

خداوند سبحان در آیه *...كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ*  اشاره به دو امر اباحی و یک امر تحریمی کرده و می فرماید: بخورید و بیاشامید اما چون طبع زیاده طلب انسان ممکن است از این دو دستور سوء استفاده کند و راه تجمل پرستی و اسراف را پیش گیرد، بلافاصله می فرماید: ولی اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد. البته مقدار محرومیت اسرافکاران از محبت الهی به نوع و میزان اسراف آنان بستگی دارد و این روش قرآن است که به هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش، به دنبال آن به اعتدال توصیه می کند.

رعایت اعتدال در خوردن و آشامیدن گرچه امر ساده ای به نظر می رسد اما در ضمن آن یک دستور مهم بهداشتی قرار گرفته است، زیرا تحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده که سرچشمه بسیاری از بیماری ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می ماند.  

اما به طور کلی باید گفت که اسراف در مصرف، شامل یکی از گونه های ذیل می شود: 

الف: تضییع و هدر دادن هر گونه شی قابل استفاده 

ب: بدون استفاده گذاردن هرگونه سرمایه 

ت: مصرف اشیا به نحوی که فایده مادی یا معنوی به بار نیاورد.

پ:مصرف بیش از میزان درآمد به نحوی که در شأن او نباشد مانند خریدن وسایل تزیینی برای کسی که توان تأمین معاش خود را ندارد. از این رو امام صادق علیه السلام کسی را که برای مصرف بیش از درآمد خود دست نیاز به سوی دیگران دراز کند، مسرف خوانده است. بنابر این مراقب این نوع در این روزهای آخر سال و نزدیک شدن به سال جدید باشیم.

ج: مصرف بیش از حد و افزون بر نیاز مانند خرید چند خانه یا پرخوری.  

2- اسراف در حقوق دیگران

 این نوع از اسراف در دو بخش حقوق عمومی و حقوق خصوصی صورت می گیرد.

الف: حقوق عمومی:

خداوند متعال در آیه: *وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیرا* به اعطای بخشی از اموال عمومی به نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله و بیچارگان و در راه ماندگان دستور داده که در ادامه به نهی از تبذیر اشاره می کند و می فرماید که در این موارد باید اعتدال رعایت شود چرا که اسراف و تبذیر در همه جا نکوهیده است.  

به طور کلی مفسران در این آیه شریفه، مصادیق متعددی برای تبذیر بیان کرده اند همچون توزیع اموال در راه باطل و معصیت، صرف دارایی از روی ریا و فخر فروشی و به شکل غیر عادلانه و خارج از چارچوب معین و بدون در نظر گرفتن مصالح و به طور کلی هر نحوه ای از توزیع که با دستور خداوند مخالف بوده و به نابودی دارایی منجر شود. 

ب: حقوق خصوصی:

خداوند سبحان در آیه؛ *....فإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ*  تصرف نامشروع در اموال یتیم را اسراف شمرده شده و سرپرست یتیم را امر فرموده که از مواردی چون استفاده از مال یتیم در صورت بی نیازی، استفاده از آن بیش از حد نیاز، استفاده از مال یتیم بیش از اجرت عمل نگهداری یتیم و در نهایت ممانعت از پرداخت مال یتیم به وی از ترس آنکه مانع از استمرار استفاده سرپرست از آن شود، خودداری کند.   

3- اسراف در انفاق:

خداوند متعال در وصف بندگان مقرب خود می فرماید: *وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواما*  اینان کسانی هستند که در کارها و به خصوص در مسئله انفاق اعتدال را رعایت کرده و از هر گونه افراط و تفریطی به دور هستند. جالب توجه اینکه آیه شریفه اصلا انفاق کردن را مسلم می گیرد لذا سخن را روی کیفیت انقال می گیرد و می فرماید انفاقی مورد قبول است که به دور از هر گونه اسراف در بذل و بخشش و یا سخت گیری در اعطای مال به مستمندان باشد. 

بلای اسراف و تبذیر

بدون شک نعمت ها و مواهبی که خداوند در کره زمین در اختیار بندگانش قرار داده، کافی است اما به شرطی که بیهوده هدر داده نشود چراکه ممکن است اسراف در منطقه ای از زمین باعث محرومیت منطقه ی دیگری شود بنابراین خداوند متعال به شدت این عمل را تقبیح فرموده و در آیات خود شدیداً مسرفان را محکوم کرده و فرموده که اسراف نکنید چرا که خداوند مسرفان را دوست ندارد و آنان را برادران شیطان معرفی می کند و از اصحاب دوزخ می شمارد.

خداوند این عمل را یک برنامه فرعونی قلمداد کرده است و مسرفان را محروم از هدایت الهی می شمارد و سرنوشتشان را هلاکت و نابودی معرفی می کند.