سفرنامه در ادبیات فارسی
سفرنامه چیست و آیا به عنوان یک ژانر ادبی قابل استناد است؟
یکی از لذتبخشترین برنامههای زندگی، سفر رفتن است، اما صد حیف که عمر سفر کوتاه است؛ حالا میخواهد چند سال طول کشیده باشد یا چند روز فرقی نمیکند. چشمهایت را که باز کنی، برگشتهای سر خانه اولت. سفرنامه، این جور مواقع به دادت میرسد... در ادبیات فارسی، سفرنامههای زیادی سراغ داریم که هم ارزش تاریخی دارند و هم ارزش ادبی. اگر یک سفرنامه خوب نوشته شود، موقع خواندنش احساس میکنی تو هم با نویسنده در حال سفر هستی و داری تکتک این گفتهها و نوشتهها را میبینی و میشنوی و آنوقت چه لذتی از این بالاتر که در خانهات نشسته باشی و با ورق زدن یک کتاب، هرجا که دلت بخواهد بروی و سیر و سیاحت کنی.
سفرنامهها کجای ادبیات خانه دارند؟
سفرنامه یکی از سبکهای ادبی است. در واقع نوعی گزارش، که نویسنده در قالب آن، دیدهها و شنیدههای خودش را در طول سفر شرح میدهد. این دیدهها و شنیدهها مربوط میشود به موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، جمعیت، زبان و مذهب مردم منطقه و آداب و رسوم ملی آنها. علاوه بر آن، نویسنده درباره بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانهها و بازارهای منطقه هم مینویسد و آنچه را دیده است توصیف میکند. همه اینها باعث میشود تا سفرنامهها، حکم گنجینهای از اطلاعات را پیدا کنند.گنجینهای که از طریق آن جامعه شناسان، باستانشناسان و دیگر کارشناسان میتوانند به واقعیتهایی از وضع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و هنری دورهای از تاریخ مردم یا منطقهای دست پیدا کنند. کاری که برای آنها از طریق کتابهای تاریخی امکانپذیر نیست.
سفرنامهها چه انواعی دارند؟
دو دسته سفرنامه داریم. سفرنامههای خیالی و سفرنامههای واقعی. دسته اول، همانطور که از اسمش پیداست، شرح تخیلات نویسنده به صورت قصه یا تمثیل است که در قالب سفر اتفاق میافتد. از این نوع سفرنامهها هم در ادبیات ایران و هم در ادبیات جهان نمونههای زیادی داریم. «کمدی الهی» اثر معروف دانته، ادیب ناموَر ایتالیایی، در واقع نوعی شرح سفر خیالی او به دوزخ، برزخ و بهشت است و یا «بیست هزار فرسنگ زیر دریا»،«دور دنیا در هشتاد روز» و «مسافرت به مرکز زمین» از آثار ژول ورن، رماننویس معروف فرانسوی، از نوع سفرنامههای تخیلی ـ علمی است.
سفرنامههای واقعی به آن دسته از سفرنامههایی گفته میشود که واقعاً عملی شده باشد و نویسنده خاطرات خود و رخدادهایی دا که عیناً دیده و شنیده و با آنها مواجه شده است را مینویسد. سفر نامه مارکوپولو در ادبیات جهان، از جمله معروفترین سفرنامههای واقعی است. اما در ادبیات ایران میتوان به «منطق الطیر عطار» اشاره کرد
که توسط فریدالدین عطار به صورت منظوم نوشته شده است و سفر پُررنج عارف سالک و گذشتن او از هفت شهر عشق را بیان میکند. «ارداویرافنامه» هم یک سفرنامه معنوی، یا در واقع معراجی است که برای ارداویراف؛ موبد فرزانه زرتشتی که معاصر اردشیر بابکان بوده است رخ میدهد و او از جهنم و بهشت دیدار میکند و مشاهداتش را بر اساس آیین زرتشت مینویسد. اما از معروفترین سفرنامهها در این نوع، «سیاحتنامه ابراهیم بیگ» است که زینالعابدین مراغهای آن را در سه جلد به نگارش در آورده است.
سفرنامههای واقعی به آن دسته از سفرنامههایی گفته میشود که واقعاً عملی شده باشد و نویسنده خاطرات خود و رخدادهایی دا که عیناً دیده و شنیده و با آنها مواجه شده است را مینویسد. سفر نامه مارکوپولو در ادبیات جهان، از جمله معروفترین سفرنامههای واقعی است. این سفرنامه با عنوان«عجایب» شامل مشاهدات مارکوپولو، جهانگرد ایتالیایی در قرن هفتم هجری از آسیای صغیر و ایران به چین و گزارشی از مشاهداتش در مسیر راه ابریشم از چین، ترکستان، مغولستان و قسمتی از جنوب شرقی آسیا است. یکی دیگر از سفرنامههای بزرگ، «سفرنامه ابنبطوطه» است که شرح سفرهای طولانی او در شمال آفریقا و سرزمینهای مصر، عراق، ایران و سه بار سفر او به مکه و گذرش از بحر احمر، یمن، آسیای صغیر، ماواءالنهر، افغانستان، هند، بنگال، آسام تا چین است. او با سبْکی ساده، اما دقیق و کامل شرح مشاهدات خود را در عین رعایت صداقت آورده است. این سیاح معروف مراکشی، معمولاً در هر شهری ابتدا از مکانهای مذهبی دیدن کرده و آنها را در سفرنامهاش مورد بررسی قرار داده است. و اما «سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی» که شرح مسیر سفر دو هزار و دویست فرسنگی او از بلخ تا مصر است، از جمله معروفترین و بهترین نمونه سفرنامه در ادبیات فارسی است.
سفرنامه نویسی در ایران
نوشتن سفرنامه در ایران، در دوران حکومت صفویه شدت گرفت و در دوران قاجار مورد توجه سلاطینی چون ناصرالدین شاه و پسر او مظفرالدین قاجار و گروهی از رجال درباری و سیاسی قرار گرفت و آنها را به خلق آثاری چون سفرنامه نظامالسلطنه (آجودانباشی فتحعلیشاه) به کشورهای اتریش، فرانسه و انگلستان که در فاصله سالهای 1254 و 1255 هجری بر انگیخت. سیاحتنامه علیخان امینالدوله (ف 1322 هـ، ق) صدر اعظم مظفرالدین شاه به مکه معظمه و سفرنامه فرخخان امینالدوله (1230-1288 هـ، ق) سفیر ایران در اروپا، به نام مخزنالوقایع نیز از دیگر آثار این دوره است.