روان شناسی بازی

از دنیای بچه های دیروز تا عصر متنوع و پویای امروز، زمانی گذشته است و بازی های نیز، همانند جنبه های دیگر زندگی دچار تغییرات و تحولات خاصی شده اند. گرچه شیوه ها و اسباب بازی تغییر یافته‌اند، اما بازی همچنان ضرورت دوران کودکی است و به قولی، کودک بدون دوران بازی، کودک بدون دوران زندگی است.

مفاهیمی که در بازی کودکان نهفته است بسیار فراتر از مفهوم واژه هایی چون تفریح و سرگرمی اند. بازی ممکن است آموزش دهنده مفاهیم اساسی به کودک باشد. بازی ممکن است کودک را از خود محوری برهاند، زندگی اجتماعی را به او بیاموزد، و مفری برای فراموشی شکست ها و ناکامی های روزانه باشد. از این رو است که امروزه از بازی همچون روشی درمانی استفاده می کنند.

از طریق بازی، کودکان مضطرب، پرخاشگر، خجالتی، عاطفی، مأیوس، افسرده، بیش فعال، بدبین، ترسو و ... را می شناسند و به کمک بازی به روان درمانی آنان می پردازند و سلامت بهداشت روانی و جسمی را برای آنان تدارک می بینند.

کودکان به کمک بازی ها نیروی اضافی خود را تخلیه می کنند، رفع خستگی می کنند، مسائل و مشکلات عاطفی خود را حل می کنند، موجبات ارضای تمایلات خود را فراهم می آورند و از لحاظ جنبه های جسمی و ذهنی رشد می یابند و برای خوب زیستن در محیط اجتماعی آماده می گردند.

فلسفه بازی کودکان

آمادگی جسمی و روحی برای مقابله با مشکلات بخشی از فلسفه ی بازی کودکان است. بنابراین بازی هرچه گسترده تر، پیچیده تر و اجتماعی تر باشد کودک از مصونیت روانی بیشتری برخوردار می شود کشف دنیای اطراف بخش دیگری از فلسفه بازی است که کودک حس کنجکاوی خود را از این طریق ارضا می کند. بازی تن و روان کودک را ایمنی می بخشد و مسئولیت های اجتماعی و اقتصادی را که در آینده باید به دوش بکشد را به او می آموزد. کودک با بازی کردن موقعیتی به دست می آورد تا اعتقادات احساسات و مشکلات خود را پیدا کند و مهارت های زندگی را بیاموزد رابرت وایت می گوید: «ساعات زیادی را که کودکان صرف بازی می کنند نمی توان به هیچ وجه تلف شده تلقی نمود. بازی ممکن است شادی بخش باشد ولی در دوران کودکی یک کار جدی است.» بدون تردید بازی بهترین شکل فعالیت طبیعی هر کودک محسوب می شود.

تعریف بازی

به هر گونه فعالیت جسمی یا ذهنی هدفداری که به صورت فردی یا گروهی انجام پذیرد و موجب کسب لذت و اقناع نیازهای کودک شود، بازی می گویند.

عوامل مؤثر در بازی

عوامل متعددی در بازی کودکان تأثیر دارد که مهم ترین عوامل آن عبارت اند از: سن، جنس، هوش، محیط و ...

تأثیر جنسی

جنسیت یکی از عوامل موثر در بازی است، یعنی می توان گفت که بازی پسرها با دخترها تفاوت دارد. پسرها بیشتر از بازی هایی لذت می برند که دشوار است و نیاز به فعالیت جسمانی دارد و دخترها اغلب بازی های ساکت، آرام و ظریف را ترجیح می دهند. می توان گفت بازی های متضمن فعالیت های بدنی در پسران بیشتر از دختران است و شدت و خشونت بازی در دختران به اندازه پسران نیست.

تا قبل از سن 8 سالگی، معمولا کودکان اهمیت چندانی به جنس همبازی خود نمی دهند اما در سنین 8 تا 10 سالگی اختلاف بازی بین دو جنس کاملاً آشکارمی گردد و کودکان اکثر اوقات ترجیح می دهند که با همجنس خود بازی کنند دخترها بازی با عروسک شیردادن، نوازش کردن و خواباندن عروسک را دوست دارند و حتی بیشتر اوقات با عروسک به خواب می روند. پسرها فعالی های بدنی را که نشانگر قدرت و نیروی عضلانی بیشتر آنهاست در بازی هایی نظیر توپ باری، دویدن، کشتی گرفتن و...بروز می دهند.

به عقیده روان شناسان، بازی در نزد پسران بیشتر وسیله ای برای اثبات خود در برابر دیگران و برای دختران وسیله ای برای بودن با دیگران است. در اوقات فراغت دخترها بیشتر ترجیح می دهند دور هم گرد آیند و با یکدیگر درد دل کنند و پسران بیشتر ترجیح می دهند در پی یکدیگر بدوند و به جست و خیز بپردازند.

ویژگی رفتار دخترها اغلب خودداری از پرخاشگری، تلقین پذیری از اطرافیان و تأثیرپذیری از همبازی‌های خود است در حالیکه پسران فعالیت های جسمی زیاد و جنبش های و عضوی، حرکات شدید هیجان، رفتار تند و پرخاشگرانه را دوست دارند.

تأثیر سن

کودک در هر سنی بازی خاصی را می‌پسندد. نوزاد بیشتر دست و پا زدن را دوست دارد. و وقتی بزرگتر شد مثلا از اینکه چشمانش را بگیرند و با او «دالی بازی» کنند لذت می برد. در مرحله اول کودکی یعنی از تولد تا سه سالگی، بازی‌های کودکان بیشتر انفرادی و با هدف شناسایی اندام‌ها، اشیا و چگونگی کاربرد آن‌ها به صورت می‌گیرد. مثلا بازی کودک 6 ماهه را می توان در تولید صدا و هجاهای ظاهرا بی معنی، چرخانیدن صدا در دهان، خنده کردن و به کار انداختن دست ها برای گرفتن اسباب بازی مشاهده کرد کودک در این سن پاهایش را با دست می گیرد و رها می کند و برای بدست آوردن اشیای دور تلاش می‌کند.

کودک 8 ماهه، اشیا و اسباب بازی ها را پیوسته به زمین می اندازد و بر می دارد و از این کار لذت می‌برد کودک 10 ماهه با گذاشتن اشیا درون جعبه و بیرون آوردن مجدد آنها به بازی می پردازد. کودک 14 ماهه با پر کردن و خالی کردن یک ظرف از مایعات و بسته بندی کردن، به بازی مشغول می شود کودک 18 ماهه به بازی های تقلیدی از رفتار والدین و بزرگ تران علاقه دارد. در 2 سالگی فعالیت های کودکان بیشتر جنبه تمرین و ورزیدگی جسمی دارد و بیشتر به صورت انفرادی انجام می شود تا آن حد که همه کودکان در کنار هم، ولی هر یک برای خود بازی می کنند.

در مرحله دوم کودکی یعنی از سه تا هفت سالگی، کودکان علاوه بر بازی‌های فردی قادر به فعالیت‌های گروهی نیز می‌گردند و همان طور که پیاز، مطرح می کند کودکان 4 الی 7 ساله در یک محل جمع می‌شوند ولی هر کدام برای خود بازی می کنند و اگر یکی از آنها را از جمع خارج کنیم مخالفت و گریه می‌کنند ولی هیچ کدام حاضر به انجام بازی گروهی و مشترک نیستند و به تعریفی بازی موازی می کنند.

در مرحله دوم کودکی، بازی ها به تدریج به نسبت جنسیت با سن از یکدیگر متمایز می‌شوند و دختران رفته رفته با دختران و پسران با پسران، به بازی‌های دو و سه نفری می‌پردازند. از این به بعد بعضی فعالیت های مربوط به کار، یعنی اعمال منظم و با هدف جای بعضی از فعالیت های بازی، یعنی فعالیت‌های خود به خودی و بی هدف را می گیرند، با نزدیک شدن کودک  به دوران بلوغ، تنوع بازی‌های او کم می شود.

مطالعات نشان داده است که در حدود 12 سالگی،  فعالیت‌هایی مورد علاقه کودک، بازی ها و ورزش‌هایی اند که دقیقا سازمان داده شده اند و نیز مشغولیت انفرادی از قبیل سینما رفتن، تلویزیون، تماشا کردن و مطالعه برای آنان لذتبخش می شود. با افزایش سن و کاسته شدن از اوقات فراغت، فعالیت هایی انتخاب می شوند که لذت بیشتری برای کودک فراهم سازند و هر چه کودک بزرگتر شود این انتخاب دقیق‌تر می‌شود.

تأثیر هوش

هوش ممکن است در نحوه بازی و نوع آن، انتخاب اسباب بازی و استفاده از آن تأثیر بگذارد. کودکان تیزهوش سعی می‌کنند وسایل و اسباب بازی‌هایی را انتخاب کنند که بتوانند با آن‌ها به ابتکار و نوع آوری دست بزنند و قوای ذهنی خود را به کار گیرند. کودکان با هوش تر مدت کمتری به بازی مشغول می‌شوند. زیرا خواهان تنوع اند و از تنوع لذت می برند. کودکان باهوش در سنین بالاتر به بازی هایی که متضمن فعالیت های ذهنی و جسمی است می پردازند. مثلاً جمع آوری اشیا مورد نظر برای آنان جذاب و لذت بخش تر می باشد.

کودکان تیزهوش به دلیل توانایی های بیشتر، به انجام بازی های انفرادی تمایل نشان می دهند و معمولا نیروی بدنی را در حد زیادی صرف نمی کنند. به نظر می رسد که کودکان عقب مانده نیز بیشتر به بازی‌های انفرادی می پردازند. زیرا کودکان تیزهوش به علت توانایی زیاد و کودکان کم هوش به علت توانایی کم، معمولا به خوبی در گروه، پذیرفته نمی شوند.

اگر یک ماشین اسباب بازی در اختیار کودک عقب مانده گذاشته شود ممکن است آن را به اطراف بکوبد یا متلاشی کند، ولی یک کودک تیزهوش سعی به انجام بازی رمزی می کند و حتی ممکن است آن را کنجکاوانه بررسی و از هم باز کند تا از محتویات آگاهی یابد.

تأثیر محیط

برخی از روانشناسان تنوع محرکات را مهم ترین عامل محیطی در رشد هوش می دانند هر چقدر کودک بیشتر ببیند، بشنود، لمس کند و از حواس خود بیشتر استفاده کند در سال های بعدی زندگی به دیدن شنیدن، لمس کردن و استفاده از سایر حواس خود علاقه های بیشتری نشان خواهد داد و البته باید توانایی ها و محدودیت های فکری کودک را شناخت و کیفیت و کمیت محرک ها را با آنها تطبیق داد. فرهنگ هر جامعه در بازی تأثیر می‌گذارد و می‌توان گفت که بازی کودکان به نوعی نشان دهنده فرهنگ آن جامعه است. فضا و مکان و به طور کلی محیط بازی تناسب دارد، به طوری که فعالیت‌های بدنی معمولا در فضای باز، و بازی‌های فکری در اتاق‌های منزل انجام می شود.

منبع: ماهنامه کودک ، شماره 115،علی ملاجانی/ کارشناس رسانه و کارشناس ارشد روانشناسی و پژوهشگر خانواده