تبیان، دستیار زندگی
موسیقی نواحی یکی از ارزشمندترین انواع موسیقی ایرانی است که متاسفانه در سالهای اخیر مورد بی مهری بوده است. فواد توحیدی در این باره صحبت کرده است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

گلوی موسیقی نواحی گرفته!

موسیقی نواحی یکی از ارزشمندترین انواع موسیقی ایرانی است که متاسفانه در سالهای اخیر مورد بی مهری بوده است. فواد توحیدی در این باره صحبت کرده است.

فرآوری - بخش هنری تبیان

موسیقی نواحی

موسیقی نواحی گونه ای از موسیقی است که به نغمه ها و سازها و نواهای مناطق و نواحی ایران نظر دارد و از زمانی که مطالعات و پژوهش ها درباره آن انجام شده نام هایی چون موسیقی محلی و فولکلور و اقوام و مقامی هم به این گونه موسیقایی نسبت داده شده است.

تا قبل از سال 50 خورشیدی، موسیقیدانان ایرانی دو واژه عمومی برای این نوع موسیقی را به کار می بردند. موسیقی محلی و موسیقی فولکلور. «فولکلور» از سنتی انگلیسی می آید و تنها واژه باقیمانده از مکتب طبقه بندی دانش در انگلستان است که بعد از رویکرد ترمینولوژی جدید به ریشه های لاتین، هنوز هم به کار گرفته می شود. در فارسی این واژه را «فرهنگ عامه»، «فرهنگ عامیانه» و «فرهنگ توده» ترجمه کرده اند.

نسل اول پژوهندگان فرهنگ ایرانی، ترکیب موسیقی فولکلور را برای شناسایی موسیقی اقوام به کار بردند. در کنار آن ها واژه «موسیقی محلی» با قدمتی ناشناخته و البته بسیار متداول برای شناسایی این موسیقی در همه متون فارسی به کار گرفته شده است. اما در اواخر دهه 40، همزمان با قدرت گرفتن گرایش های فرهنگ شناسی اروپایی به خصوص فرانسویان در ایران، بازشناسی و تعریف دوباره واژه های متداول در موسیقی نیز در دستور کار مراکز دولتی مرتبط با موضوع قرار گرفت.

در اوایل دهه 50 دو واحد در رادیو تلویزیون ملی ایران به نام های «مرکز حفظ و اشاعه» و «گروه گردآوری و شناخت موسیقی بومی» شکل گرفت. اولی زیر نظر دکتر داریوش صفوت و نورعلی برومند بود و موسیقی دستگاهی ایران را مورد توجه قرار می داد و دومی با پیشنهاد فوزیه مجد، بدل به واحدی برای گردآوری موسیقی اقوام ایرانی شد. در این واحد محمدتقی مسعودیه نیز حضور داشت. با پیشنهاد این جمع، واژه های بومی و محلی در کلیه گزارش ها و مکاتبات و متون تولید شده توسط اعضا حذف شد و جای آن را «موسیقی نواحی ایران»گرفت.

تا پیش از جشنواره موسیقی نواحی کرمان، عمدتا  عنوان موسیقی مقامی برای این گونه موسیقی  مورد استعمال قرار میگرفت، اما بعد از این جشنواره عملا  سایر نامگذاری ها در سایه این نام قرار گفت.

فواد توحیدی ، فرزند استاد سید محمود توحیدی، که خود از محققین و مدرسین موسیقی نواحی است، درباره وضعیت موسیقی نواحی کرمان، بیان کرد: قسمت هایی از موسیقی نواحی استان کرمان نیز مانند سایر نقاط کشور منسوخ شده است. پیش از این در بسیاری از مناطق کرمان از سازهای مختلف نواحی استفاده می کردند که بارزترین آنها سُرنا و دُهل بود، اما چند سالی می شود که کیبوردها گلوی موسیقی نواحی را گرفته اند و در بعضی قسمت ها تا آستانه ی نابودی این میراث بزرگ فرهنگی پیش رفته اند. البته این موضوع تنها شامل استان کرمان نمی شود و آفت تمام استانهای کشور شده است.

او با بیان اینکه فکر می کنم هنوز وضع کرمان از سایر نواحی بهتر است، گفت: در اکثر نواحی کرمان، موسیقی بومی طرفداران خودش را دارد. سازهای غالب موسیقی کرمان سُرنا، دُهل و جره هستند. البته کرمان با داشتن بیش از سی و پنج نوع ساز نواحی، متنوع ترین سازگاه کشور است. علاوه بر شادآواها در تعزیه ی برخی نواحی، از سازهای بومی مثل نی محلی، دُهل ،نقاره ، سنج های دست ساز ، نی لبک، شاخ نفیر و سفیدمهره استفاده می شود.

موسیقی نواحی

انواع سوتک در موزه سازهای سنتی کرمان

این پژوهشگر موسیقی افزود:  متاسفانه در موسیقی تعزیه  بیشتر قسمت ها، سازهای غربی جایگزین سازهای بومی شده است. البته این موضوع مختص کرمان نیست و ما در بسیاری از نقاط کشور شاهد آن هستیم. در بخش سوگ آواها نیز حدود 70 نوع غریبی خوانی در استان کرمان اجرا می شود که «شرمه»، «کردی»(چوپانی)، «سرکوهی»، «بالاولاتی»، «دشتی»، «گودی»، «دهو» و «چهاربیتو» از مهمترین آنهاست و هنوز هم انجام می شود، بسیاری از غریبی ها با سازهایی مثل «زال» ( نی محلی) برگزار می شود. برخی نقاط کرمان نیز غریبی خوانی را با سازهایی مثل سُرنا، چنگ «قیچک محلی»، «یروتی»، «نی انبان»، «چنگ قطی» و یا «جفتو» اجرا می کنند.

توحیدی با بیان اینکه غریبی خوانی دستخوش تغییرات نشده است، ادامه داد: البته شاید شعرها تغییر کرده باشند اما پایه غریبی خوانی همچنان حفظ شده است. غریبی خوانی در ژانرهای دیگر هم کاربرد دارد برای مثال در موسیقی کار و حتی موسیقی عروسی هم استفاده می شود. در کل غریبی خوانی بستگی به حال اجرا کننده آن دارد و اگر مجری حالش دگرگون باشد برای آرامش روحی شروع به غریبی خوانی می کند.

سازهای غالب موسیقی کرمان سُرنا، دُهل و جره هستند. البته کرمان با داشتن بیش از سی و پنج نوع ساز نواحی، متنوع ترین سازگاه کشور است. علاوه بر شادآواها در تعزیه ی برخی نواحی، از سازهای بومی مثل نی محلی، دُهل ،نقاره ، سنج های دست ساز ، نی لبک، شاخ نفیر و سفیدمهره استفاده می شود.

او اضافه کرد: شعرهای غریبی خوانی در کرمان با عنوان چهار بیتو مطرح است که در واقع دو تا دوبیتی است. در مناطقی 9 مصرعی می خوانند یعنی انتهای دو تا دو بیتی یک مصرع را اضافه می کنند. این شیوه در اکثر مناطق کرمان انجام می شود و هنگامی که اجرا کننده می خواهد تاکید بیشتری در مفهوم شعر داشته باشد، خودش یک مصرع را به آن اضافه می کند.

این پژوهشگر موسیقی با بیان اینکه در کرمان، سازی به نام سفید مهره داریم که در موسیقی مذهبی از آن استفاده می شود، اظهار کرد: این ساز صدفی شکل و بزرگ است و در جلوی آن یک سوراخ ایجاد می کنند، در واقع ساز اعلان است و معمولا جایی که می خواهند مراسم عزاداری را اعلام کنند تا مردم جمع شوند سفید مهره می زنند. هنوز هم در بسیاری از روستاها ازجمله «ده زیار»، «چترود»، «اندوهجرد»، «دران»، «گودیز»، «ده در»، «سیرچ» و «شهداد» اجرا می شود. البته مدتی است که نوازنده این ساز در شهداد فوت کرده است و دنبال یک نوازنده دیگر در این حوزه هستیم.

توحیدی همچنین درباره «سوتک» توضیح داد: استاد اسماعیلی یکی از مسن ترین هنرمندان نواحی و سازنده سوتک در شهداد بود که بیش از صد سال عمر کرد و علاوه بر ساخت سوتک، نوازنده ی بسیار قابلی بود که از دنیا رفت، البته در بسیاری از مناطق از جمله شهر کرمان، میمند، رفسنجان و سیرجان هم سوتک درست می کنند.

او با بیان اینکه تنوع سرناهای کرمان در کشور منحصر به فرد است، اعلام کرد: کرمان هفت نمونه سرنا دارد در حالی که در کل ایران روی هم رفته بیش از سه، چهار سرنا وجود ندارد و اکثر سرناهای مناطق شبیه هم هستند. سرنای گِلی به عنوان یکی از خاص ترین نمونه در جهان، در «سبلوییه» زرند نواخته می شود. سرنای «نرلاس» کرمان هم بی نظیر است چون به چند تکه تقسیم می شود. تنها علت جدا شدن این ساز کوچک کردن آن است. بالای شیپور سرنای فهرج کرمان زائده ای وجود دارد که جدا می شود و استاد محمد رضا درویشی پژوهشگر موسیقی نواحی معتقد است به دلیل جدا شدن همین زائده و شکسته نشدن حرکت صوت، دقیق ترین سرنای دنیا محسوب می شود.

این پژوهشگر بیان کرد: «شاخ نفیر» ، ساز دیگری است که در عبدل آباد و عرب آباد کرمان برای آنکه مردم جمع شوند و مراسم را شروع کنند نواخته می شود. این ساز از جنس شاخ بز نر (کل) است؛ زیرا از هر شاخی نمی توان استفاده کرد و اصطلاحا می گویند برخی از شاخ ها کَر هستند و صدا نمی دهند. شاخ هایی که در حال حاضر از آنها استفاده می کنند در امامزاده ها نگه داری می شوند و قدیمی هستند.
امسال نقاره نوازی شهداد که قدیمی ترین نقاره نوازی در ایران است، ثبت ملی شده است. در واقع نقاره نوازان در طلوع و غروب خورشید نقاره نوازی می کنندکه به آن نوبت نوازی می گویند و ریشه در آیین میترائیسم دارد.

او درباره ساز دیگری که در اختیار آباد کرمان نواخته می شود، اظهار کرد: در مراسم های مذهبی این منطقه نیز از فلوت فلزی استفاده می کنند که ایجاد سوراخی در کنار این ساز، آن را شبیه نی لبک کرده است.

توحیدی درباره بهترین نوازنده های منطقه کرمان گفت: از یوسف سلیمی سالها به عنوان یکی از مطرح ترین خوانندگان موسیقی نواحی کشور، سهراب عیسی پور نیز به عنوان یکی از بهترین سرنا نوازان و شیر محمد احمدی به عنوان یکی از قوی ترین قیچک نوازان ایران یاد می شود. خوشبختانه هنوز نوازندگان و خوانندگان بسیار خوبی در موسیقی نواحی کرمان مطرح هستند که باید قدر آنها را دانست.


منابع: همشهری آنلاین/ ایسنا