تاریخی که بر حزب توده گذشت

روز 14 آذر 1330 جمع كثیری از تظاهركنندگان طرفدار حزب توده كه در میدان بهارستان تهران تجمع كرده بودند، با حركت به سمت خیابان فردوسی ساختمان روزنامه های به سوی آینده، بدر، نوید، آزادی، فرمان، آتش و طلوع و همچنین ساختمان تئاتر سعدی را به آتش كشیدند...

تأسیس و شکل گیری حزب توده

حزب توده در تاریخ هفتم مهر ماه 1320، سیزده روز پس از استعفای رضا شاه، اعلام موجودیت کرد. 27 نفر از اعضای 53 نفر مارکسیست زندانی شده در سال 1316 که در این زمان آزاد شده بودند، با گردهمایی در تهران تشکیل یک سازمان سیاسی با عنوان حزب توده ایران را علام کردند. کمیته مرکزی موقت حزب متشکل از افراد زیر بود: سلیمان میرزا اسکندری، عباس اسکندری، ایرج اسکندری، دکتر رضا رادمنش، رضا روستا، دکتر محمد بهرامی، بزرگ علوی، علی امیرخیزی، محمد یزدی، عبدالحسین نوشین.

چنان چه از ترکیب این افراد مشخص است، این حزب در ابتدای تأسیس ماهیت تمام عیار کمونیستی نداشت. کیانوری موسسان حزب را به چهار گروه تقسیم می کند:

1   بخشی از گروه 53 نفر

2   عده ای از عناصر ملی که پیشینه ی آزادی خواهی داشتند مانند سلیمان اسکندری

3   کمونیست های قدیمی که پیش از گروه 53 نفر دستگیر شده و ده سال در زندان بوده اند مثل اردشیر آوانسیان و رضا روستا

4   عناصر فاسد، جاه طلب و مقام خواه همانند عباس اسکندری

این گروه، چهار هدف موقت و اولیه داشت: آزادی باقی مانده ی گروه 53 نفر از زندان، به رسمیت شناخته شدن حزب توده به عنوان سازمانی قانونی، انتشار روزنامه و تهیه و تدوین برنامه ای که بر خلاف برنامه های غیر مذهبی پیشین و بدون برانگیختن مخالفت علما، امکان جذب دموکرات ها، سوسیالیست ها و کمونیست های کهنه کار، مارکسیست های جوان و حتی غیر مارکسیست های رادیکال را فراهم کند.

حزب توده پس از تدوین برنامه موقت، مشغول سازماندهی شد و کار را از تهران آغاز کرد. این حزب در مهر ماه 1321، برای برگزاری نخستین کنفرانس موقتی خود آماده شد. در این گردهمایی 33 ناظر از استان  ها و 87 نماینده از تهران حضور داشتند. هر یک از این 87 نفر، نماینده  ده عضو بودند. به گفته یکی از رهبران حزبی، در آن زمان حزب توده درسراسر کشور شش هزار عضو داشت. پس از نخستین کنفرانس تهران، حزب توده در استان های دیگر به ویژه در برخی نواحی سازمان های موجود را جذب کرد و در برخی مناطق دیگر هم سازمان های جدیدی به وجود آورد.

ادوار تاریخ حزب توده

ادوار تاریخ حزب توده را می توان به هشت دوره تقسیم کرد:

1   از تأسیس تا فرقه دمکرات: دوره اول تاریخ حزب توده از تأسیس تا آغاز پیدایش فرقه دمکرات، یعنی از1320 تا 1324 امتداد دارد. در این دوره حزب توانست با حمایت شوروی و دخالت احمد قوام، هشت نماینده در مجلس شورای ملی دوره چهاردهم داشته باشد و فراکسیون توده را به وجود آورد. حزب توده در این دوران ابتدایی حیات خود، پا به پای دیپلماسی شوروی پیش می رفت.

2   از فرقه دمکرات تا کابینه قوام: دوره دوم حیات حزب توده از پیدایش فرقه دمکرات آذربایجان و پارتی دمکرات کردستان (پارت) آغاز می شود و اوج فعالیت این حزب شرکت وزیرانش در کابینه ی دوم قوام می باشد. در این دوره حزب از نظر کمی در همه شهرهای کشور توسعه یافت و با سقوط کابینه قوام به پایان می رسد.

3   از کابینه قوام تا ترور شاه: دوره سوم حیات حزب توده از آذر 1326 تا 15 بهمن 1327، یعنی روز توطئه علیه شاه می باشد. در این زمان دوران طلایی حزب پایان می یابد و دوره شکست فرا می رسد. تیراندازی ناصر فخرآرایی به شاه در دانشگاه تهران موجب شد تا دولت حزب توده را به توطئه چینی برای کشتن شاه متهم سازد و مدارکی دال بر رابطه ی سوءقصد کننده با روزنامه مذهبی پرچم اسلام و اتحادیه روزنامه نگاران وابسته به شورای متحده ارائه کند. هر چند دولت اتهام سوءقصد را به دلیل نداشتن مدارک محکم و مستدل مسکوت گذاشت، با توسل به قانون سال1310، حزب توده را به عنوان سازمانی کمونیستی منحل و غیرقانونی اعلام کرد.

4   از ترور شاه تا 1330: دوره چهارم از اعلام غیر قانونی شدن حزب تا رد قرارداد الحاقی نفت گس    گلشاییان، یعنی از بهمن1327 تا1330 را در بر می گیرد. در این دوره رهبران اصلی حزب توده در زندان به سر می بردند اما ده نفر از رهبران حزب که از زمان غیر قانونی کردن حزب دستگیر شده بودند، به کمک دو تن از افسران شهربانی عضو سازمان نظامی (قبادی و رفعت محمدزاده) با سازماندهی روزبه و عباسی، به فرار از زندان موفق می شوند. پنج تن از آنها (کیانوری، قاسمی، مرتضی یزدی، جودت و بقراطی) به سه نفری که از اعضا هیأت اجرایئه باقی مانده بودند، (دکتر بهرامی، علی علوی و دکتر فروتن) ملحق می شوند و این هیأت اجراییه هشت نفری، در یکی از حساس ترین دوران های مبارزه برای ملی کردن نفت زمام امور رهبری را به دست می‌گیرد.

از چند روز پیش از این حادثه، سازمان های دانشجویی و دانش آموزی وابسته به حزب توده كه تحت رهبری مهندس نادر شرمینی مسئول سازمان جوانان قرار داشتند، به منظور اعتراض علیه تضییقات خلاف قانون كه نسبت به جوانان دانشجو و دانش آموز اعمال می شد، برنامه تظاهراتی را سازمان دادند كه از جلوی دانشگاه تهران آغاز می شد و در میدان بهارستان خاتمه می یافت.
شهربانی از دوازدهم آذر اعلام كرده بود كه از تظاهرات جلوگیری خواهد كرد، لیكن رهبری سازمان دانشجویی حزب توده تظاهرات را برگزار كرد. نیروهای اطلاعاتی غرب برای دامن زدن به هیولای خطر كمونیسم از این فرصت جدید به خوبی بهره برداری كردند. عوامل مشكوك با همكاری نیروی انتظامی  به صفوف تظاهركنندگان حمله بردند و عده ای را كشته یا زخمی كردند. تظاهركنندگان متفرق شدند، لیكن چاقوكشان به عملیات خود ادامه دادند. عوامل حزب زحمتكشان بقایی همراه با عناصر احزاب سومكا و پان ایرانیست در حالیكه چوبدستی و میله آهنی حمل می كردند، با شعارهایی به نفع مصدق و علیه حزب توده، در خیابانها به راه افتادند و موسسات، چاپخانه ها و روزنامه های مخالف دولت را آماج حمله قرار دادند و حتی به دكان داران و دكه داران نیز حمله بردند و به مردم توهین كردند. شهربانی تهران این عملیات را تایید كرد. (كیهان، 14/9/1330) حداقل این دومین عملیات تحریك آمیز شهربانی در دوره نخست وزیری مصدق بود: نخستین بحران آفرینی در 23 تیر آن سال صورت گرفت و دومین بحران سازی شهربانی هم همین ماجرای 14 آذر بود.  در آن زمان شایع بود كه این تظاهرات توسط حزب توده سازماندهی شده است، بنا به گزارش سفارت انگلیس تا آخر سال 1330 به طور كلی هفده تظاهرات علیه مصدق راه اندازی شد كه چهارده مورد آن توسط این حزب سازماندهی شدند.

5   دوران ملی شدن صنعت نفت: دوران پنجم از سال1330 که نهضت ملی شدن نفت آغاز می شود را تا کودتای 28 مرداد 1332 در بر می گیرد. در این دوران با توجه به این که زمام امور در دست کاشانی و مصدق بود، حزب شرایط مناسبی برای توسعه می یابد و تنها در تهران به قول دکتر بهرامی، دبیر کل موقت حزب در ایران، اعضای آن به ده هزار نفر می رسید و یک سلسله سازمان های علنی خود را به وجود می آورد. حزب توده به ابتکار قاسمی و کیانوری از همان ابتدا با شعار ملی کردن نفت مخالفت می کنند و در جریان نهضت ملی شدن نفت به نفع رژیم کار کرده و با اتخاذ سیاست عدم مقاومت در مقابل کودتای 28 مرداد، در واقع دستیار بازگشت رژیم استبدادی بر سر کار می شود.

6   از کودتای 28 مرداد تا متلاشی شدن حزب: دوره ششم ازکودتای 28 مرداد تا کشف سازمان نظامی حزب توده و متعاقب آن متلاشی شدن تمام سازمان های علنی و مخفی حزب یعنی تا سال 1334 را در بر می گیرد. این دوران مانند دوران سوم نه تنها دوران افول حزب است، بلکه دوران شکست و ورشکستگی اخلاقی و سیاسی حزب و رهبری و سازمان های وابسته به آن بشمار می آید.

7   دوران فرار از ایران: دوره هفتم یک نوع فصل نهایی و حالتی است بدتر از احتضار برای تنه ی حزبی که در حال تجزیه است. خسرو روزبه تنها افسر از دوازده نفر اعضا «هیات اجراییه سازمان نظامی» بود که زنده ماند. وی در رأس حزب قرار می گیرد ولی کوشش او نتیجه  ای ندارد. در میان همکاران او کسانی مانند متقی و ثابت، خود را به پلیس تیمور بختیار (اولین رییس ساواک) فروخته بودند و همین مسئله موجب لو رفتن خسرو روزبه شد. در خارج از کشور نیز تلاش‌هایی برای فعالیت حزب صورت می گیرد و کمیته مرکزی آن در آلمان شرقی تشکیل می شود.

8   پس از انقلاب اسلامی ایران: دوران هشتم از آغاز سال 1357 تا سال 1361 را در بر می گیرد. بنا بر اراده ی شوروی و دستگاه های امنیتی و جاسوسی آن کشور، سرانجام نورالدین کیانوری دبیری حزب توده را به دست می گیرد و تا زمان انحلال آن در سال 1361 با این باور که حکومت جمهوری اسلامی دوامی ندارد، به فعالیت های مخفی و علنی خود ادامه می دهند.

عملکرد و فروپاشی حزب توده

فعالیت حزب توده را در نظام جمهوری اسلامی ایران می توان به چهار دوره تقسیم کرد: اول دوره انتقال که نخستین ماه های پس از پیروزی انقلاب را در برمی گیرد. در دوره دوم فعالیت تشکیلاتی رهبری حزب توده معطوف به جذب گروه ها و محفل ها و افراد توده ای و متشکل ساختن آنها در چارچوب سازمانهای علنی و مخفی است. دوره سوم که دوره تثبیت است، سال های 1359 و1360 را در بر می گیرد و اوج فعالیت حزب توده محسوب می شود. دوره چهارم که سال های 1362-1361 را در بر می گیرد، بر اثر پی گیری نهادهای اطلاعاتی اسرار ارتباط شبکه مخفی نظامی حزب توده با کا.گ.ب. کشف می شود. سرانجام در تاریخ 1362.2.6 انحلال این حزب اعلام می گردد.

منابع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، سایت تاریخ ایرانی، مرکز اسناد انقلاب