شبح رضاشاه بر سر خاندان سلطنت

ثریا، همسر دوم محمدرضاشاه درباره اشرف و شمس بر آن بود که آثار دوران کودکی هنوز بر روحشان بسیار سنگینی می کرد. دورانی که سایه سنگین پدر دائم در ذهنشان مجسم می شد. به تعبیر خود ثریا شبح رضاشاه هنوز بالای سر شمس و اشرف بود.

خاندان پهلوی در آیینه خاطرات ثریا اسفندیاری

یکی از موضوعاتی که همیشه برای صاحبنظران و کارشناسان مسائل تاریخی مهم بوده است، رجوع به خاطراتی است که گاه توسط سیاست مداران و گاه توسط اطرافیان آنها انگاشته شده است. در حقیقت بررسی این منابع توانسته است کمک شایانی به شناخت هر چه بهتر و درک هر چه عمیق تر مقاطع مختلف تاریخی نماید. در این میان نوشتن خاطرات شخصی در دوران محمدرضا پهلوی جایگاه ویژه ای داشته است؛ به نحوی که اطرافیان وی همچون حسین فردوست که روابط بسیار نزدیکی با شخص محمدرضا داشت به این کار اقدام ورزیده اند. شاید یکی از کسانی که کمتر مجال پرداختن به خاطرات او فراهم شده باشد، همسر دوم محمدرضا یعنی ثریا اسفندیاری است. وی با توجه به این که مدت کوتاهی همسر محمدرضا بود و نتوانست فرزندی برای محمدرضا ولیعهدی به دنیا بیاورد، همواره در میان همسران شاه زیر سایه فرح پهلوی قرار گرفته است. بدین ترتیب پژوهش زیر بر آن است تا با نگاهی گذرا خاندان پهلوی را از دریچه نگاه همسر دوم وی بنگرد و مورد کنکاش قرار دهد.

رضاشاه

ثریا اسفندیاری همسر دوم محمدرضا پهلوی اصالتی بختیاری داشت. در اصفهان به دنیا آمد و مدتی بعد رهسپار آلمان شد.

عموی ثریا که در آن مقطع وزیر جنگ بود با این کار رضاشاه مخالفت ورزید. بدین ترتیب شیوه حکومت رضاشاه که صفت خودکامگی و به دور از قانون را یدک می کشید متوجه ایل بختیاری نیز  شد. عمویش در زندان کشته شد و دیگر اعضای خانواده به زندان افتادند. بدین ترتیب می توان دریافت که نگاه او نسبت به پدر شاه چگونه می توانست باشد.

خواهران شاه

ثریا از طریق یکی از نزدیکان خاندان پهلوی برای ازدواج به محمدرضا معرفی شد. به عبارتی بهتر با واسطه ای با شمس خواهر شاه آشنا شد و همین امر زمینه وصلت او با خاندان پهلوی را فراهم کرد. انتخاب وی توسط شمس به زعم ثریا پیشینه ای سیاسی داشت. در حقیقت شمس نقش خود را در دربار در مقایسه با اشرف کمرنگ می دید. شمس می خواست با صورت دادن این وصلت به محمدرضا نزدیکتر شود و موازنه قوا را در دربار به سود خود رقم زند. این موضوع حتی بعد از ازدواج ثریا با شاه ادامه داشت. در حقیقت خواهران شاه یعنی شمس و اشرف تلاش می کردند هر کدام به نحوی ملکه را به سمت خود بکشانند و به او نزدیک شوند تا بتوانند مقاصد خود را در دربار به پیش برند.

اما مسئله جالب توجه این بود که ثریا  هر دو را به چشم دشمن می دید. به زعم خودش شمس می خواست دوستی مرا جلب کند و اشرف به موقعیت و جایگاه من نزد شاه حسد و رشک می ورزید. در مورد خصوصیات روانشناختی این دو خواهر نیز ثریا نظر مثبتی نداشت. در قسمتی از خاطراتش می گوید «شمس حساس تر و زودرنج تر بود. یک اتفاق ساده ناراحتش می کرد. مرا سرزنش می کرد چرا مفتون پیراهن یا کلاه تازه اش نشده ام، چرا پیش از آنکه وارد آستانه در شود به پیشوازش نرفته ام و نبوسیدمش. چرا سر میز شام کنارش ننشستم و یا چرا لحظه ای به اشرف بیشتر توجه کرده ام. آثار دوران کودکی بر روحشان بسیار سنگینی می کرد. دورانی که سایه سنگین پدر دائم در ذهنشان مجسم می شد. به تعبیر خود ثریا شبح رضاشاه هنوز بالای سر شمس و اشرف بود.» اما در مورد خواهر دیگر محمدرضا نظرش مثبت تر بود. فاطمه خواهر دیگر محمدرضا که از زن دیگر رضاشاه بود زنی مطیع و آرام بود و جاه طلبیهای شمس و اشرف را نداشت. در مجموع رابطه عروس و خواهر شوهری مرسوم و سنتی میان ایرانیان در نگاه ثریا کاملا مشهود بود.

یکی از مسائلی که شاید کمتر بدان پرداخته شده است اما از نظر ثریا دور نماند توهمی است که شاه دچار آن شده بود. به دلیل اینکه چند مرتبه شاه از مرگ نجات یافته بود دچار این توهم شده بود که او منجی کشور است و برای احیای عظمت ایران مامور شده است و در این راه خداوند حافظ او خواهد بود.

برادران شاه

تنها برادری که با محمدرضاشاه از یک مادر بود علیرضا پهلوی نام داشت. نکته جالب توجه در مورد علیرضا این بود که بر خلاف آنچه در مورد حسادت وی به محمدرضا رواج داشت او هرگز علاقه ای به سیاست نشان نمی داد. در حقیقت این شایعه  که مخالفان شاه می خواهند گرد علیرضا جمع شوند و محمدرضا را از سلطنت خلع کنند به نظر ثریا کذب محض بود. به نظر ثریا، علیرضا آنقدر برادرش را دوست داشت که به جایگاه محمدرضا حسادت نداشته باشد و یا با مخالفانش همدست نشود. ثریا بر این عقیده بود که علیرضا اصلا اهل سیاست نبود. به تعبیر خود وی به مسائل سیاسی علاقه  ای نشان نمی داد و تنها اهل شکار بود. برادر دوم محمدرضا یعنی غلامرضا نیز اهل ورزش بود. او صراحت لهجه خاصی داشت و بسیار رک گو بود.

نظر ثریا در مورد تاج الملوک

ثریا در مورد تاج الملوک مادر محمدرضا نیز دیدگاه خاصی داشت. به تعبیر وی تاج الملوک سعی داشت «در زیر ظاهری خیلی نمایان یک اقتدار نرمش ناپذیر را به همه نشان دهد.» همسر دوم شاه او را بیمار می دانست. به زعم ثریا ملکه مادر نتوانسته بود درد ناشی از کنارگذاشتن رضاشاه از سلطنت را فراموش کند و همواره احساس حسد و رشک را در چهره او می دید. از نظر ثریا او تنها کسی بود که در برابر اقتدار رضاشاه می توانست بایستد. ثریا او را نیز حسود می دانست و دیدگاه چندان مثبتی از مادر شاه نداشت. در کل ثریا تلاش می کرد به عنوان ملکه شخصیتی مستقل از مادر شاه و خواهران وی داشته باشد.

دیدگاه ثریا در مورد همسرش

ثریا در مورد محمدرضا می گوید با وجود اینکه محمدرضا پیش از ازدواج با من معشوقه های بسیاری داشت اما تا حدودی خجالتی بود. چون در مدارس نظامی تعلیم دیده بود، به انضباط عادت کرده بود و در بسیاری از مواقع دوست نداشت احساسات خود را بیان کند. همچنین قادر نبود کلمات عاشقانه را بر زبان بیاورد و بیشتر با نگاهش حرف می زد. محمدرضا دل پردردی از وقایع روزگار خود داشت. از ازدواج مصلحتیش با فوزیه و شکست این ازدواج با وجود مادری تندخو و نرمش ناپذیر، وضعیت بی ثبات کشور در آن ایام و سایه سنگین و همیشه حاضر پدرش که خود محمدرضا در وصف وی می گفت بیش از اندازه مقتدر و متصلب بود. با این حال از پدرش با احترام سخن می گفت و نقش وی را در توسعه و آبادانی ایران بسیار پررنگ می دانست. محمدرضا دوست داشت دیگران را داوری و قضاوت کند. کوچکترین بدگویی نسبت به خود را تحمل نمی کرد. از تملق و چاپلوسی درباریان لذت می برد؛ مانند اکثر ایرانیان بسیار زودرنج و نازک نارنجی بود و کوچکترین انتقادی را بر نمی تافت و از سعه صدر برخوردار نبود.

یکی از مسائلی که شاید کمتر بدان پرداخته شده است اما از نظر ثریا دور نماند توهمی است که شاه دچار آن شده بود. به دلیل اینکه چند مرتبه شاه از مرگ نجات یافته بود دچار این توهم شده بود که او منجی کشور است و برای احیای عظمت ایران مامور شده است و در این راه خداوند حافظ او خواهد بود. ثریا هنگامی که به شدت مریض شده بود و در بستر بیماری بود، محمدرضا گاه و بی گاه به او سر می زد و تلاش می کرد درد ناشی از بیماری را برای او قابل تحمل سازد. یکی از روزها سخنانی از محمدرضا مطرح می شود که به خوبی این موضوع را آشکار می سازد. ثریا می گوید شاه بر بسترم نشست و گفت که وی نیز در کودکی به شدت بیمار شده بود و به تب شدیدی مبتلا گردید. ناگهان در همان حالت بیمارگونه در خواب حضرت علی (ع) را مشاهده می کند که ظرف آبی را به سوی او می برد. وی ظرف آب را می گیرد و می نوشد و فردای آن روز دیگر اثری از تب در او مشاهده نمی شود. شاه آن را یکی از معجزاتی می داند که به وی اعطا شد.

شاه خداوند را حافظ و نگهبان خود و خانواده اش می داند. همچنین ثریا به حادثه دانشگاه تهران اشاره می کند. حادثه ای که در آن علی رغم شلیک گلوله های متعدد به سمت شاه، وی جان سالم به در می برد و جز چند زخم سطحی اثری از آن باقی نمی ماند. تروری که نافرجام می ماند و شاه از آن برای مقاصد سیاسی استفاده می کند. حزب توده مسئول این ترور شناخته می شود و اعضای حزب توسط دولت تسویه می شوند و تحت فشار قرار می گیرند. ثریا با ظریف بینی و نکته سنجی خاصی می گوید اگر محمدرضا اینقدر فردی معتقد بود پس چرا با مرجعیت دینی برخورد مناسب نداشت و همواره تلاش می کرد نقش دین را در زندگی مردم کمرنگ سازد و کشور را به سمت غربی شدن سوق دهد.

سخن آخر

در مجموع ثریا نسبت به درباریان و به صورت خاص خواهران و برادران و خویشاوندان نزدیک شاه نظر مثبتی نداشت و همواره آنها را در رقابت با یکدیگر می دید. تلاش ثریا نیز این بود که به زعم خود در قبال آنها بی طرفی اتخاذ کند. نه چندان دوستانه و نه خیلی سرد و بی روح. خود ثریا می گوید «من در نظر آنها زنی سرد و بی روح و بی اعتنا بودم.»

منبع:موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران