گذار از حکومت نظامی

ارتش از ارکان ضروری هر کشور و ملتی است و هدف تشکیل آن در نظامهای مشروع، دفاع از تمامیت ارضی و مرزها کشور می باشد.

سالروز درخواست امام خمینی از سربازان برای فرار از پادگانها

ارتش از ارکان ضروری هر کشور و ملتی است و هدف تشکیل آن در نظامهای مشروع، دفاع از تمامیت ارضی و مرزها کشور می باشد. اما از آنجا که حکومتها فاقد مشروعیت همواره خود را از ناحیه مردم در معرض سرنگونی می بینند، با توسل به ارتش و ابزارهای سرکوبگر آن، تکیه گاهی برای امنیت خود می سازند. محمدرضا شاه نیز از این قاعده مستثنا نبود. محمدرضا شاه که در سالهای 1332-1331 پی به ضعف و عدم وجود پایگاه خود در میان مردم برده بود، تمام تلاش خود را به کار برد تا ارتشی حافظ تاج و تخت بسازد. بدین ترتیب او از همان آغازین روزهای پس از کودتای 1332، تمام تلاش خود را به کار برد تا بر ارتش مسلط شود و آن را به ابزاری در خدمت اهداف شخصی خود تبدیل کند. اوج استفاده رژیم از نیروی سرکوبگر ارتش در برابر مردم، بر می گشت به زمان بازگشت امام خمینی به کشور و تشکیل دولت موقت، در چنین شرایطی حکومت پهلوی به این نتیجه رسید که تنها نقطه اتکای آنها، ایجاد حکومت نظامی و به واسطه آن دست زدن به یک کودتای جدید است. در چنین شرایطی موضوع قابل بررسی در این نوشتار این است که امام خمینی چگونه توانست در آخرین روزهای شکست پهلوی در سال 57، از کودتا دوباره ارتش جلوگیری کند و حکومت نظامی ارتش را درهم بشکند؟

ارتش پس از کودتا 1332

ارتش پس از کودتا مرداد 1332 به رکن اصلی نظام پهلوی تبدیل شد، به گونه ای که سرکوب به واسطه ارتش، شکل اصلی تضمین کنترل سیاسی دولت بود، و ایران از جمله حکومتهایی در آسیا و آفریقا شناخته می شد که حکومتش متکی بر ارتش بوده است، به همین علت ارتش از حافظان اصلی رژیم محمدرضا شاه بود و شعار اصلی تمامی نیروهای ارتش «خدا، شاه، میهن» بود. این شعار هر روزه در سرتاسر کشور در سربازخانه ها تکرار می شد. شاه با تکیه بر همین ایدئولوژی و سوءاستفاده از نیروی سرکوبگر ارتش، که می بایست در راستای حفاظت از مرزها مورد استفاده قرار می گرفت، توانست ابتدا در سال 1342 قیام مردمی 15 خرداد را سرکوب کند و در ادامه، ارتش را به دانشگاه بکشد و دانشجویان معترض را سرکوب کند. همچنین در سال 1345 نیروهای زبده ارتش را به مدرسه فیضیه قم اعزام نمود تا طلاب را سرکوب کند و سرانجام در سال 1357 با تشکیل حکومت نظامی، قصد داشت ارتش را روبه روی مردم قرار دهد و از پیروزی انقلاب 57 جلوگیری نماید. اما در این زمان امام خمینی به خوبی ماهیت ارتش را شناخته بود و به نقاط ضعف و قوت آن آگاهی یافته بود. ایشان برای در هم شکستن حکومت نظامی ارتش و عدم موفقیت در سرکوب نهضت و کودتا، پیام ها متعددی را با مضامین متفاوت ارسال می کردند. روشهایی که امام برای خنثی سازی در مورد ارتش به کار بردند به این شرح است:

1) تشویق مردم به نترسیدن از ارتش و استمرار مبارزه

امام خمینی بر اساس شناخت خود معتقد بودند که بدنه ی ارتش از جنس مردم تشکیل شده است و نمی تواند به جدایی خود با مردم ادامه دهد و طبق قاعده ی «کل یرجع الی اصله» ارتش نیز به مردم خواهد پیوست و حکومت نظامی به واسطه استمرار مبارزه مردم خواهد شکست. به تعبیر امام «نیروهای نظامی از همین مردم هستند و ما امیدواریم که آنها هر چه زودتر به صفوف مبارزه ملت بپیوندند». امام خمینی معتقد بودند که ممکن است ارتش در مقابل بیگانگان یا یک گروه شورشی ایستادگی کند؛ ولی هیچ ارتشی نمی تواند تا مدت زیادی دست به هموطن کشی بزند؛ زیرا ارتشیان «قبل از هر چیز ایرانی هستند و به هنگام زد و خورد، رویاروی آنان ایرانیهای دیگر قرار دارند و این وضعیت نمی تواند ادامه یابد» از طرف دیگر امام معتقد بودکه حرکت توده های عظیم ملت، آن قدر کشش دارد که بتواند ارتشیان را به واکنش مثبت وادار کند و حکومت نظامی را بشکند؛ به عبارتی دیگر «ملت به واسطه همبستگی که با هم دارند، قدرتی دارند که ارتش را جذب می کنند». بدین ترتیب امام اعتقاد داشت به واسطه همجنس بودن ارتش و ملت، با استمرار مبارزه و در صحنه نبرد حاضر بودن مردم، ارتش نمی تواند جلوی مردم ایستادگی کند و در حکومت نظامی، طولانی مدت به آنها شلیک کند.

2) نافرمانی از فرماندهان

روح ارتش، نظام فرمانبری و فرماندهی است. اگر این نظم برهم بخورد، ارتشیان به دانه های بی شیرازه ای تبدیل می شوند که هرکدام به سویی پراکنده خواهند شد. امام خمینی با شناخت از ماهیت ارتش با ارسال پیامهایی قصد داشت ارتشیان را به نافرمانی و تمرد از دستورات فرماندهی فرا خواند. به عنوان مثال با ارسال چنین پیامهایی ارتشیان را دعوت به نافرمانی کردند: «اطاعت از فرمانده هان خود نکنید» و «باید به حکم خداوند از فرمان ستمگران که شما را به قتل و ظلم امر می کنند سرپیچی کنید و با کشتار برادران خود جهنم دنیا و آخرت را برای خود نخرید و ناله ی مادران و پدران داغدار و جوان از دست را با گوش دل بشنوید». «با تحیت و سلام بگویید ایران کشور شماست و ملت ایران ملت شماست، به ملت بپیوندید... همتی دلاورانه کنید و زنجیرهای اسارت را پاره کنید و مجال به این خائن به اسلام ندهید». بدین ترتیب این گونه شیرازه ارتش از هم پاشید تا ارتش دیگر توان کودتا و یا حکومت نظامی و ایستادن در برابر نهضت انقلابی را نداشته باشد.

3) فرار از سربازخانه ها

همچنین امام مطلع بود که مهمترین رکن و بیشترین تعداد ارتشیان را سربازان تشکیل می هند. به همین جهت برای سربازان پیشنهاد فرار از سربازخانه ها را مطرح کردند، زیرا فرار آنها نسبت به سایر عناصر ارتش راحت تر بود. آنها فارغ از مسئولیتهای زن و فرزند بودند و می توانستند به راحتی متواری شوند و از دست نیروهای رژیم برای مجازات در امان بمانند. «من از سربازان سراسر کشور خواستارم که از سربازخانه ها فرار کنند». به گزارش ارتشبد قره باغی: «فتوای آقای خمینی درباره  فرار نظامیان از سربازخانه ها، سبب ازدیاد روز افزون فرار پرسنل نیروها مسلح شاهنشاهی به خصوص پرسنل وظیفه گردید. آثار نامطلوب این وضعیت به حدی بود که قدرت مقاومت نیروهای مسلح را از آنها سلب کرد.» بدین ترتیب امام با تشویق سربازان به فرار، یکی از ارکان اصلی ارتش را برای حکومت نظامی و یا کودتا، از کار انداخت و به شدت ارتش را تحت فشار قرار داد.

4) بی اعتنایی به حکومت نظامی

در صبح روز 21 بهمن فرمانداری نظامی با صدور اطلاعیه  ای، اعلام حکومت نظامی و منع رفت و آمد را داد. به دنبال انتشار این اطلاعیه حکومت نظامی از رادیو، در همه جا شایعه کودتا منتشر شد. در اینجا نکته مهم این بود که مردم باید چه بکنند؟ در این ارتباط امام خمینی برای خنثی سازی احتمال کودتا، تصمیمی دایر بر شکستن حکومت نظامی گرفتند. در این راستا ایشان در پیامی فرمودند: «اعلامیه  امروز حکومت نظامی، خدعه و خلاف شرع است و مردم به هیچ وجه به آن اعتنا نکنند. برادران و خواهران عزیزم! هراسی به خود راه ندهید که به خواست خداوند تعالی حق پیروز است.» این پیام بلافاصله توسط اتومبیلهای مجهز به بلندگو در سطح شهر تهران اعلام شد. به دنبال انتشار آن، مردم به سرعت از خانه ها بیرون ریختند و در سرتاسر تهران دست به تظاهرات زدند. این اقدام بسیار مهم آخرین ضربه ای بود که تمام نقشه های کودتا و حکومت نظامی توسط رژیم را نقش بر آب کرد و اتکای رژیم به کمک و استفاده از نیروی سرکوبگر ارتش را ساقط کرد. بدون شک این تصمیم مبنی بر باقی ماندن در خیابانها و شکستن حکومت نظامی از تصمیمات سرنوشت ساز و قاطعی بود که سرعت فروپاشی رژیم پهلوی را شدت بخشید.

فرجام

امام خمینی با شناخت دقیق از نقاط قوت و ضعف ارتش، با ارسال پیامهای پی در پی و مناسب، مردم را تشویق به مبارزه با رژیم و نترسیدن از برادران نظامی خود، همچنین فرماند هان عالیرتبه را مایوس و بی تفاوت و افسران و درجه داران را جذب و سربازان را از سربازخانه ها متواری ساخت. تا جایی که نظارت و اعمال قدرت در ارتش را از رژیم شاه سلب کرد. این سیر حوادث به وجود آمده تا حدی بود که در انتها هر نوع ابتکار عملی را از نخست وزیر وقت و فرمانده هان ارتش سلب کرد و فرمانده هان ارتش به این نتیجه رسیدند که باید اعلام بی طرفی کنند.

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران