معنای و انواع وقف !

منظور از «موقوفات مجهول المصرف»و «متعذر المصرف» چیست؟ اصطلاحات مورد پرسش در مسئله «وقف» مطرح بوده و توضیح آن به ترتیب، چنین است:

فرآوری: حجت الاسلام تیموری - بخش احکام اسلامی تبیان

1. وقف مجهول در دو معنا به کار می رود:

الف. در وقف خاص، به معنای وقفی است که موقوفٌ علیهم در آن مشخص و معلوم نبوده و به هیچ صورت قابلیت کشف هم نداشته باشد؛ مثلاً واقف پس از تنظیم وقف نامه، در حالی که جای اسامی موقوفٌ علیهم را خالی گذاشته است، به دلیلی اتفاقاً فوت نماید. در این فرض به طور معمول، نمی توان احراز کرد که موقوفٌ علیهم چه کسانی بودند؛ لذا چنین وقفی باطل است.(مفهوم ماده 71 قانون مدنی)

ب. در وقف عام، به معنای وقف مجهول المصرف است.

توضیح این که، چنانچه نوع یا جهت مصرف عواید موقوفه مشخّص نبوده و قدر متیقّنی هم در بین نباشد - یعنی به طور اجمال هم نتوان مشخّص نمود که واقف مال خود را صرف چه اموری نموده است -  وقفِ مجهول المصرف پدید آمده است؛ مثل این که واقف بگوید: مال خود را وقف کردم تا عواید آن برای استفاده هموطنانم صرف شود. از نظر حکم کلّی حقوقی، در چنین فرضی، عواید آن صرف امور خیریه عمومی می شود. ولی چنانچه اصلِ وقفیتِ مال محرز نباشد، حکم به بُطلان آن داده می شود.
2. متعذر شدن، جهت مصرف عین موقوفه، که بحث از آن در استثنائات تصرف و فروش موقوفه می آید، مربوط به زمانی است که مصرف موقوفه در آن جهتی که واقف آن، تعیین کرده است، غیر ممکن یا مشکل باشد. در این جا موقوفه را در نزدیک ترین مورد به نظر واقف مصرف نموده، یا اگر موقوفه به جهت خرابی قابل استفاده نباشد، آن را فروخته و پولش را در جهتی مشابه استفاده می کنند.

مثلاً در جایی که فرشی وقف مسجدی شده و به جهت پوسیدگی قابل مصرف در جهت موقوف نباشد، می توان آن را فروخت و هزینه آن صرف خرید فرش دیگر برای مسجد شود.

وقف در زندگی اهل بیت:

ائمه (علیهم السلام) با تأسی از پیغمبر اسلام و حضرت زهرا (سلام الله علیها) و به عنوان امام و رهبر و معلم جامعه مسلمین اهتمام زیادی در گسترش فرهنگ وقف در جامعه داشته اند، با قول وصل و تقریر خود این اقدام خدا پسندانه را مورد ترغیب و حمایت قرار می دادند. در مقام عمل نیز ائمه (علیهم السلام) به فراخور توانایی مالی که دانسته اند و مصلحتی که تشخیص می دادند اقدام به وقف اموال خود می نمودند. در میان ائمه (علیهم السلام) حضرت امیر (علیه السلام) بیشترین موقوفه ها را داشته اند.
در مناقب ابن شهر آشوب آمده است که « علی (علیه السلام) در"ینبع" صد چشمه در آورد و برای حاجیان خانه خدا وقف فرمود و چاه هایی در راه کوفه و مکه حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی را در مقابل قبر حمزه و در میقات و کوفه و بصره و آبادان بنا کرد»

وقف نامه های متعددی از حضرت امیر (علیه السلام) به یاگار مانده که به جهت اختصار از ذکر آنها صرف نظر می کنیم. با توجه به اهتمام زیاد شخص رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و جانشینان آن حضرت به مسأله وقف می توان به جایگاه و نقش وقف در پویایی اسلام پی برد که پویای دین اسلام به زنده ماندن شعائر و احکام اسلامی و برخورداری پیروان آن از امنیت روحی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... است.

نقش وقف در تأمین اجتماعی

فقر یکی از موانع عمده پیشرفت و سعادت انسان و به فعلیت رسیدن قوه ها و استعدادهایی است که خداوند متعال برای نیل انسان به کمال مورد نظر: (که غرض آفرینش انسان بوده است) به او داده است. یکی از جاهایی که «وقف» می تواند به طور فعّال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف کند، در بیان محو فقر و در نتیجه تأمین اجتماعی می باشد. مطالعه اجمالی تاریخ وقف این حقیقت را روشن می کند که نخستین انگیزه های واقفان برای مبادرت به وقف، نابودی فقر و محرومیت از جامعه مسلمین بوده است چنان که در تاریخ آمده است. قطعه زمینی از اراضی خیبر به عُمر رسید، عمر به حضور پیامبر (صلی الله علیه وآله) شرفیاب شد و کسب تکلیف کرد. پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمودند: می توانید اصل آن را صدقه بدهید که فروخته نشود، بخشیده نشود و به ارث منتقل نگردد. و عمر چنین کرد و عواید آن را برای فقرا، خویشاوندان، بردگان، در راه خدا مهمان و ابن سبیل قرار داد.  و نیز در وقفنامه حضرت امیر (علیه السلام) بعد از حمد و ستایش خداوند متعال آمده است:
«علی ، عبدالله و امیرمؤمنان، دو مزرعه ابن نیزر و بغیبغه را برای فقرای مدینه و ابن سبیل صدقه قرار داد، تا خداوند روز قیامت چهره او را از حرارت آتش مصون دارد. فروخته نمی شود، بخشیده نمی شود، تا به دست وارث هستی (خدا ) برسد».

به همان میزان که وضع مالی مسلمین بهبود پیدا می کرد در موقوفات هم از جهت کمّی و کیفی گسترش و تغییراتی حاصل می شد، به طوری که از تاریخ بدست می آید، در صدر اسلام، علاوه بر این که تعداد موقوفات معدود بوده، بیشتر برای رهایی فقرا از وضع سخت معیشتی آن زمان اختصاص داده شده است و به تدریج با فتوحات مسلمین و گسترش سرزمین های اسلامی و با سرازیر شدن ثروت کشورهایی مانند ایران، یمن و عراق و ... به بیت المال وضع زندگی مسلمانان بهبود پیدا کرد و همراه با آن فرصت بیشتری برای پرداختن به مستحباتی همچون «وقف» حاصل شد. و اکنون پس از چهارده قرن همچنان بهترین سیستم تأمین اجتماعی است که با استفاده از حسن نیکوکاری و وعده ثروت در آخرت در بین مردم رواج دارد بدون اینکه هزینه ای برای بیت المال مسلمین داشته باشد.

منبع:

اسلام کوئیست
ویکی فقه