تبیان، دستیار زندگی
قرارداد نفتی منعقده میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی قوام و سادچیكف توسط مجلس پانزدهم لغو شد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

29 مهر 1326 سالروز لغو قراداد نفتی قوام سادچیكف

قرارداد نفتی منعقده میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی قوام و سادچیكف توسط مجلس پانزدهم لغو شد.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
29مهر 1326 سالروز لغو قراداد نفتی قوام سادچیكف

پایان یافتن جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای متفق از ایران

با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای متفق از کشور، دولت شوروی به فکر چنگ انداختن به مرزهای ایران افتاده بودند و قصد خارج شدن از مرزهای ایران را نداشت. در پی عدم خروج روسیه از کشور قراردادی نفتی میان ایران و شوروی که بین قوام السلطنه نماینده ایران و سادچیکف سفیر تام الاختیار شوروی امضاء گردید. این پیمان در 4 آوریل 1946م. مطابق با 15 فروردین سال 1325ش. بین دولتین ایران و شوروی توافقی به عمل آمد.

ارائه دادخواست قوام به شورای امنیت و آغاز ورود سادچیکف به ایران

شکست مذاکرات مسکو و عدم تخلیه نیروهای شوروی از ایران در محافل سیاسی داخلی و مجامع بین المللی انژاس بدی یافت. قوام بلافاصله پس از بازگشت از مسکو تصمیم گرفت، عرض حالی مبنی بر عدم تخلیه ایران از نیروهای نظامی شوروی به شورای امنیت سازمان ملل تسلیم کند. این عرض حال، علیرغم مخالفت و اخطار دولت شوروی، در 26 اسفند ماه از سوی حسین علاء سفیر کبیر ایران در واشنگتن، تسلیم دبیر کل سازمان ملل شد. در این عرض حال آمده است: اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سپاهیان خود را برخلاف مقررات مصوب در ماده 5 قرارداد سه جانبه مورخه 29 ژانویه 1942 پس از انقضای دوم مارس 1946 در ایران نگاه داشته است و علاوه بر این اتحاد جماهیر شوروی به دخالت خود در امور داخلی ایران توسط عوامل روس ها و مقامات رسمی نیروهای مسلح شوروی ادامه می دهد.

گرو میکو، نماینده شوروی در سازمان ملل درخواست کرد که جلسه ی شورای امنیت برای رسیدگی به شکایت ایران تا 21 فروردین به تعویق بیفتد؛ اما نمایندگان امریکا و انگلیس با این پیشنهاد مخالفت کردند. در این میان در روز 29 اسفندماه سادچیکف سفیر کبیر جدید شوروی وارد تهران شد و بلافاصله مذاکره خود را با قوام نخست وزیر ایران آغاز کرد.

برخورد شورای امنیت و امضای قرارداد قوام- سادچیکف

زمانی که قضیه ایران در شورای امنیت مطرح شد و دولت شوروی تصمیم گرفت که ایران را هر چه سریعتر تخلیه کند و همچنین در امور داخلی ایران دخالت نکند. روز بعد قوام به شورای امنیت اطلاع داد که شوروی هیچ تغییر در عملکرد خود نداده است. شورای امنیت پیامی به استالین و قوام فرستاد که آیا قراردادی بین آنها برای تخلیه ایران منعقد شده است یا نه؟

این تصمیم شورا امنیت فرصتی برای شوروی ها به وجود آورد که حفظ آبرو نموده و در تاریخ 15 فروردین 1325 موافقتی بین قوام- سادچیکف سفیر شوروی در ایران امضا کنند.

مفاد قرارداد قوام _ ساچیکف

1- در مدت 15 سال عملیات اول شرکت، چهل و نه درصد سهام به طرف ایران و پنجاه و یک درصد سهام به طرف شوروی متعلق خواهد بود و در مدت 25 سال دوم پنجاه درصد به ایران و پنجاه درصد به شوروی برسد.

2- منافی و سودی که به شرکت عاید شود به تناسب مقدار سهام هر یک از طرفین تقسیم خواهد شد.

3- حدود اراضی که برای تجسسات اختصاص داده می شود، همان است که در نقشه ای که به جناب عالی در ضمن مذاکرات در روز 24 مارس به اینجانب واگذار فرموده اید. به استثنای قسمت خاک آذربایجان غربی که در باختر خطی که از نقطه تقاطع حدود اتحاد جماهیر شوروی و ترکیه و ایران آغاز و بعد از سواحل شرقی دریاچه رضائیه گذشته تا شهر میاندوآب می رسد، واقع است. همانطور که در نقشه مزبور، روز 4 آوریل اضافه تعیین گردیده است. ضمناً دولت ایران متعهد  گردید، خاکی را که در طرف غرب خط سابق الذکر واقع است به امتیاز کمپانی های خارجی واگذار نماید.

4- سرمایه طرف ایران عبارت خواهد بود از اراضی نفت خیز مذکور در ماده 3 که پس از عملیات فنی دارای چاه های نفت و محصول آن قابل استفاده شرکت خواهد بود از هر قبیل مخارج و آلات و ادوات و حقوق متخصصین و کارگران که برای استخراج نفت و تصفیه آن مورد احتیاج خواهد بود.

5- مدت عملیات شرکت 50 سال است.

6- پس از انقضای مدت عملیات شرکت، دولت ایران حق خواهد داشت سهام متعلق به شوروی را خریداری نماید و یا مدت شرکت را تمدید کند.

7- حفاظت اراضی مورد تجسسات و چاه های نفت و کلیه تأسیسات شرکت منحصراً به وسیله قوای ایران خواهد بود.

عکس العمل شوروی بعد از عدم توافق با قرارداد قوام- سادچیکف

هنگامی که نیروهای نظامی شوروی مجبور به ترک و خروج از کشور شدند، هنوز در خیال بهره برداری از منابع نفتی ایران و دیگر امتیازات اقتصادی بودند، شوروی اگرچه نتوانست این تخیلات خود را به واقعیت مبدل کند؛ ولی همچنان اهداف خود را دنبال می کرد. در چهارم آبان سال 1326 در جشن تولد شاه سادچیکف در مراسم مخصوص حاضر نشد. علت چه بود؟! علت این بود: که پس از آنکه مجلس موافقتنامه نفتی قوام و سادچیکف را رد کرد، شوروی روش خصمانه پیش گرفت و تحریکات خود را نه تنها از راه رادیوها و روزنامه ها ادامه داد. بلکه در قسمت های مختلف مرزی، از جمله بیله سوار، دشت مغان تجاوزاتی به خاک ایران کرد و عده ای از مرزبانان و رعایای بی گناه را کشت. سادچیکف نیز پس از آنکه در برابر اعتراض ایران قرار گرفت، عدم حضور خود را در جشنی که در روز چهارم آبان ماه بود را، با کسالت جسمی خود توجیه کرد.

فعالیت ها و عملکردهای حزب توده در این بحبوحه

در آن عصر حزب توده بی نهایت جدیت خود را به خرج می داد که مردم را مرعوب کند و دولت را وادار به قبول پیشنهادهای روسیه بنماید. روزنامه های این حزب تبلیغات شدیدی می کردند و از دولت خواستار پذیرش پیشنهادهای روسیه بودند. البته بازی های ماهرانه قوام و متعاقب آنها با این حزب نبود، احتمال قوی پیشه وری و اعوان او کار را به جنگ داخلی می کشاندند. قوام در برخورد با این حزب اولین کاری که کرد با پیشه وری و حزب توده روی خوش نشان داد و سه تن از سران آنها را وارد کابینه خود کرد و چنین وانمود می کرد که طبقه حاکمه از گذشته پند گرفته و در آینده مصمم است که با طبقات دیگر سازش نموده و به حقوق آنها احترام گذارد.

واکنش های دولت های مقتدر نسبت به قرارداد

پس از مراجعت قوام به تهران پیوسته بر ارتش شوروی در ایران افزوده شد و پادگان های شوروی از قزوین رو به تهران حرکت می کردند و به شدت و فشار خود به این مناطق می افزودند تا پیشنهادهای خود را بر کرسی بنشانند. دولت های قدرتمند آن عصر آمریکا و انگلیس در طی یادداشت های شدید و ایراد نطق های مکرر خواستار تخلیه نیروهای شوروی از خاک ایران بودند؛ ولی هر قدر فشار آمریکا و انگلیس به دولت شوروی افزایش می یافت. به همان اندازه فشار شوروی به ایران شدیدتر می شد و تهران مورد تهدید واقع می شد. سفیر امریکا از دولت ایران خواست که قضیه را به شورای امنیت ارجاع دهد در غیر این صورت خود دولت آمریکا این کار را انجام خواهد داد. قوام به سفیر ایران در واشنگتن دستور داد که قضیه را به شورای امنیت اطلاع دهد و حسین علاء مامور این اقدام شد.

التیماتوم آمریکا به شوروی

مستر ترومن رئیس جمهور آمریکا التیماتومی به استالین فرستاد، در این اولتیماتوم و اتمام حجت پس از یادآوری پیمان منعقد بین ایران و انگلیس و روسیه، ترومن گفته بود، علت نهایی اعزام ارتش متفقین به ایران برای این بود که لوازم و مهمات جنگی بر روسیه فرستاده شود و قسمت عمده مهمات مزبور از امریکا فرستاده شد تا روس ها بتوانند در مقابل آلمانها مقاومت نموده و آنها را شکست دهند. وقتی که جنگ پایان یافت ارتش آمریکا از ایران خارج شد و ارتش انگلستان هم همین کار را کرد و مردم آمریکا متوقع بودند که روس ها هم همین اقدام (تخلیه ایران) را انجام دهند. چون این کار انجام نگرفت، دولت آمریکا تقاضا دارد که طبق پیمان سه گانه تا یک هفته دیگر شروع به تخلیه ایران بنماید و تا شش هفته دیگر تمام ارتش خود را از ایران خارج نماید و گرنه به ارتش آمریکا دستور خواهم داد که به ایران مراجعت نماید.

نتیجه قرارداد:

به دنبال توافق با کشور روسیه و انتشار ابلاغیه و نامه های متبادله مذکور ارتش سرخ در موقع مقرر در ابلاغیه مشترک خاک ایران را تخلیه کردند. از آن موقع تا وقتی که ارتش ایران به تبریز وارد شد، احمد قوام بزرگترین بازی سیاسی که در تمام عمر خود کرده بود را، نمایش داد؛ البته مساعدت سازمان ملل متحد و بخصوص کوشش و جدیت آمریکا موجب شد که ارتش سرخ از ایران خارج شود.


منبع: سایت پژوهشگاه باقرالعلوم