نظام اطلاعاتی و امنیتی در ایران باستان چگونه بوده است؟

شاید بسیاری از افراد نظام های اطلاعاتی ایران را منحصر به تاریخ معاصر بدانند اما نظام های اطلاعاتی در ایران دارای تاریخ دور و درازی هستند. تاریخی که ریشه در سلسله های باستانی دارد.

تاریخچه امنیت و اطلاعات

از زمانی که نوشتن و تبادل اطلاعات آغاز شد، همه انسانها مخصوصاً سران حکومتها و فرماندهان نظامی در پی راهکاری برای محافظت از محرمانه بودن مکاتبات و تشخیص دستکاری آنها بودند. ژولیوس سزار 50 سال قبل از میلاد یک سیستم رمزنگاری مکاتبات ابداع کرد تا از خوانده شدن پیام های سری خود توسط دشمن جلوگیری کند حتی اگر پیام به دست دشمن بیفتد جنگ جهانی دوم باعث پیشرفت چشمگیری در زمینه امنیت اطلاعات گردید و این آغاز کارهای حرفه ای در حوزه امنیت اطلاعات شد.

پایان قرن بیستم و سالهای اولیه قرن بیست و یکم شاهد پیشرفتهای سریع در ارتباطات راه دور، سخت افزار، نرم افزار و رمزگذاری داده ها بود. در دسترس بودن تجهیزات محاسباتی کوچکتر، قوی تر و ارزان تر پردازش الکترونیکی داده ها باعث شد که شرکت های کوچک و کاربران خانگی دسترسی بیشتری به آنها داشته باشند. این تجهیزات به سرعت از طریق شبکه های کامپیوتر مثل اینترنت به هم متصل شدند.

وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران به اختصار «واجا» یکی از وزارت خانه های جمهوری اسلامی ایران است.

امنیت و اطلاعات در ایران باستان

در نوشته ها و آثار مورخان و پژوهشگران، اخبار قابل اعتنا و متقنی درباره دستگاه ها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی ایران قدیم و عهد باستان دیده نمی شود؛ و اساساً محققان در این زمینه به ندرت به اطلاعاتی دست یافته اند.

آنچه امروزه تحت عنوان دستگاه ها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی از آن یاد می شود در نظام سیاسی اجتماعی عهد باستان محلی از اعراب نداشته و اصولاً ارتباطات اجتماعی سیاسی مردمان آن روزگاران هنوز ابتدایی بود. با تمام این احوال، می توان استنباط کرد که در جای جای همین ارتباطات و نظام اجتماعی  سیاسی ابتدایی هم جنبه هایی از فعالیت های اطلاعاتی و امنیتی وجود داشته است. با آغاز سلسله هخامنشی در ایران قرن ششم قبل از میلاد به تدریج رگه های روشن تری از تشکیلات و فعالیتهای اطلاعاتی امنیتی را می توان ردیابی کرد.

با تشکیل امپراتوری هخامنشی، که صاحب نظران آن را پایه گذار نظام امپراتوری انسجام یافته و متشکل در جهان می دانند، ارتباطات سیاسی اجتماعی و اداری بخش های مختلف گسترش قابل اعتنایی یافت و با تقسیم بندی جدید جغرافیایی سیاسی امپراتوری به ساتراپ های متعدد، موجب شد شاهان هخامنشی درصدد بهره گیری از شیوه های کارآمدتر نظام اطلاعاتی امنیتی و خبررسانی برآیند تا میان مرکز امپراتوری با ساتراپ نشینهای متعدد ارتباط لازم برقرار شود.

در همین راستا بود که، هم زمان با پدید آمدن نخستین دستگاههای اداری دیوانی انسجام یافته، اهمیت قابل توجهی به نظام های اطلاعاتی امنیتی و خبررسانی داده شد تا «کار حفظ عدالت و امنیت را تسهیل کند.» بدین ترتیب بود که، حداقل از دوران سلطنت داریوش اول هخامنشی، دستگاه اطلاع رسانی و جاسوسی، تحت عنوان «چشم و گوش شاه» پا به عرصه وجود نهاد و با گماشتن مأمورانی در اقصی نقاط امپراتوری، کار نظارت بر امور مختلف کشور را به گونه ای نامحسوس، ولی تقریباً کارآمد، برعهده گرفت.

همگام با تضعیف و سپس فروپاشی امپراتوری هخامنشی، دستگاه اطلاعاتی امنیتی آنان نیز راه زوال پیمود و از میان رفت و با تشکیل سلسله سلوکی (میراث خواران اسکندر) نظمی  نوین در عرصه سیاسی اجتماعی و اداری کشور پدیدار شد و با ورود عناصر یونانی به عرصه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران، در نظامهای امنیتی اطلاعاتی امپراتوری هم تغییراتی داده شد.

ساتراپ نشینهای پیشین به تدریج برچیده شدند و به جای آنها واحدهای سیاسی اداری کمتر متشکل، تحت عناوین پلیس در سراسر امپراتوری بنیاد نهاده شد که ارتباطات سیاسی اداری و اطلاعاتی هماهنگ تری با پادشاه سلوکی داشتند. در این میان، نیروهای نظامی  نقش بسیار مهمی در انجام وظایف اطلاعاتی امنیتی برعهده داشتند. منابع موجود، نظام اطلاعاتی امنیتی مستقل دیگری، به جز این نیروها، برای سلسله سلوکیان و میراث خواران اسکندر در ایران ثبت نکرده اند.

در دوره اشکانیان، نظام اطلاعاتی امنیتی منسجم و قابل توجهی تشکیل نشد و نظام اداری    سیاسی آن از نظمی استوار برخوردار نبود. به علت عدم تمرکز سیاسی و پراکندگی روابط میان شاه اشکانی با ایالات و بخشهای مختلف و شکل گیری نوعی نظام ملوک الطوایفی، که رگه هایی از فرهنگ و تمدن یونانی را هم در خود نهفته داشت، امکان تأسیس دستگاهی که بتواند به گونه ای منظم و کارآمد روابط اطلاعاتی امنیتی مرکز را با ولایات آسان گرداند میسر نشد.

در آثار و منابع قابل دسترس، اشاره ای صریح و آشکار به وجود دستگاه اطلاعاتی امنیتی سلسله اشکانیان نشده است. بنابراین، نظامی  که از اوایل تأسیس سلسلة هخامنشی برای انجام وظیفه یک نظام اطلاعاتی امنیتی تقریباً متمرکز و کارآمد شکل گرفته بود، مدتها پس از سقوط آن سلسله به دست فراموشی سپرده شد.

با تشکیل امپراتوری ساسانی، نظام اداری سیاسی کشور از انسجام و یکپارچگی قابل توجهی برخوردار شد. تقسیمات اداری سیاسی و نیز سازمان دیوانی گسترده  ای در امپراتوری شکل گرفت و دستگاه اطلاعاتی امنیتی تقریباً نیرومندی ایالات و بخشهای مختلف کشور را با مرکز امپراتوری مرتبط می ساخت.

نظام اطلاعاتی امنیتی کشور زیرمجموعه گسترده تری از تشکیلات عظیمی  بود که زیرنظر وزیر اعظم، که لقب «هزار بد» داشت، اداره می شد. اعضای سازمان اطلاعاتی امنیتی ساسانیان ترکیبی از افراد نظامی  و غیرنظامی  بود که به فراخور جایگاهی که داشتند وظایف محوله را انجام می دادند. این دستگاه اطلاعاتی، علاوه بر برقراری امنیت داخلی در شهرها و بخش های مختلف امپراتوری، اخبار و اطلاعات ریز و کلان حوزه خدمت خود را به مرکز امپراتوری و وزیر اعظم گزارش می دادند و طبق آموزش های ارائه شده از سوی تشکیلات مرکزی، فعالیت خود را تنظیم می کردند.

در دوره پادشاهی خسرو انوشیروان، تشکیلات اطلاعاتی امنیتی امپراتوری باز هم گسترش یافت و به تبع اصلاحات او «وحدت و تمرکزی که به وسیله دیوان و ارتش در قلمرو ساسانی به وجود آمد موجب استقرار امنیت بی سابقه ای شد!»

منابع: سایت تاریخ ایرانی،سایت وزارت اطلاعات