حدیث متواتر چیست؟

حدیث متواتر، حدیثی است که در سلسله سند آن همه راویان تا شخص معصوم در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آن ها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به طور عادی محال باشد و خبر آن ها موجب علم و یقین گردد.

معنای لغوی و اصطلاحی

کلمه متواتر در لغت از ریشه «وتر» به معنا پی در پی و پیوسته، یا یکی پس از دیگری است[1] احادیثی که از پیشوایان معصوم (ع) در کتاب های روایی موجود است، از نظر بررسی تعداد راویان سند هر یک از آن ها در طبقات حدیثی، به دو گروه: متواتر و واحد، تقسیم می شوند و هر یک نیز دارای اقسامی هستند. خبر متواتر در اصطلاح اهل حدیث، روایتی است که سلسله راویان آن تا به معصوم (ع) در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آن ها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به طور عادی محال باشد و خبر آن ها موجب علم و یقین به مضمون حدیث گردد[2] به عبارت دیگر خبر متواتر، خبر جماعتی است که کثرت و فراوانی آن ها، سبب می شود احتمال توافق عمدی آن ها منتفی شود و بدین جهت موجب اطمینان به صادر شدن حدیث از شخص معصوم می شود.

تعداد روایات متواتر

روایات متواتر، گرچه کم هستند، اما غالباً از مطالب مهمّی برخوردارند، مانند: حدیث غدیر که تنها در طبقه صحابه بیش از ١٠٠ نفر آن را روایت نموده و حدیث ثقلین که در طبقه صحابه بیش از ٨٠ نفر، یا حدیث «نهی از تعمّد بر کذب» که بیش از ٦٠ نفر آن را در طبقه صحابه، گزارش نموده اند، یا مانند: روایات وجوب نماز های روزانه و عدد رکعات آن ها، و روایات وجوب زکات و روایات مربوط به فضایل حضرت علی علیه السلام، مانند: شجاعت حضرت و.... [٣]

اقسام تواتر

روایات متواتر به دو گروه لفظی و معنوی تقسیم شده اند: متواتر لفظی خبری است که همه راویان، در همه طبقات، مضمون آن روایت و خبر را یکسان و با کلمات واحد بیان کنند؛ [٦] مانند عبارت روایت: " انّی تارک فیکم الثقلین " یا عبارت " من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه"[7] متواتر معنوی خبری است که همه ناقلان و راویان در تمامی طبقات، مضمون واحدی را با عبارات متفاوت، نقل می کنند و تطابق در معنا یا به دلالت تضمّنی است، مانند «احادیث خواندن سوره بعد از حمد در نماز در شرایط متفاوت» به نقل از راویان متفاوت، که خواندن اصل سوره یعنی جزء اوّل در همه روایات یکسان بوده است. یا به دلالت التزامی ، مانند: خبر شجاعت حضرت علی علیه السلام که بر اساس روایات متعدّد و در حوادث گوناگون گزارش شده که از مجموع آن ها، شجاعت آن حضرت، به تواتر ثابت می شود. تواتر معنوی در روایات، در مقایسه با روایات متواتر لفظی، بیشتر است و اکثر اجزای دین به ویژه در فروع، دارای تواتر معنوی هستند، مثل: تعداد رکعات نماز، مبطلات روزه، ارکان حج، زکات و.... حدیث متواتر را از جهتی دیگر نیز تقسیم کرده اند. بر اساس این تقسیم، حدیث متواتر به تواتر اجمالی و تفصیلی تقسیم می شود. تواتر تفصیلی همان است که در چند سطر گذشته تعریف و تقسیم آن بیان شد. اما تواتر اجمالی آن است که روایات متعددی که به حد تواتر می رسند درباره موضوعات متفاوتی بیان شود به گونه ای که بتوان در این روایات قدر مشترکی پیدا کرد که در همه ی آنها وجود دارد. این قدر مشترک در روایاتی که محتوای متفاوتی دارند، تواتر اجمالی نامیده می شود.[8]

پی نوشت ها:
(1). مفردات، راغب ص٥٤٨ تحقیق ندیم مرعشلی
(2).قوانین الاصول، محقّق قمی: ١ / ٤٢١.
(3).الغدیر، امینی: ١ / ٦١، الرعایه فی علم الدرایه، ص٦٦.
(4).برای اطلاع بیشتر ر. ک: مقباس الهدایه: ١ / ١١٢، که ایشان هفت قول را از جمله عدد اصحاب بدر را ذکر و سپس نقد می کند.
(5).برای اطلاع بیشتر ر. ک: مقباس الهدایه: ١ / ١٠٩؛ علم الحدیث، نگارنده، ص٢٦.
(6).مامقانی می گوید: «ما اذا اتّحد الفاظ المخبرین فی خبرهم». همان: ١ / ١١٥.
(7).اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، سبحانی، ص١٣١؛ وسائل الشیعه: ج١٨، ص١٩.
(8).اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، سبحانی، ص٣٦