تبیان، دستیار زندگی
حضور ائمه (ع) برای مسلمانان همواره سرشار از برکت و نعمت بوده است؛ در این میان بارگاه امام هشتم شیعیان، آقا امام رضا (ع)، همچون نگینی بر صحنه ایران زمین می درخشد و تأثیرات معنوی ایشان در تمامی شئونات ایرانیان شیعه از جمله هنر، انکار ناپذیر است.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تجلی برکات وجود امام رضا(ع) در هنر ایرانی- اسلامی

حضور ائمه (ع) برای مسلمانان همواره سرشار از برکت و نعمت بوده است؛ در این میان بارگاه امام هشتم شیعیان، امام رضا (ع)، همچون نگینی بر صحنه ایران زمین می درخشد و تأثیرات معنوی ایشان در تمامی شئونات ایرانیان شیعه از جمله هنر، انکار ناپذیر است.

سمیه رمضان ماهی - بخش هنری تبیان
حرم قدس رضوی

از میان دوازده گوهر امامت شیعه، امام هشتم، آقا امام رضا (ع) به خواست خداوند راهی ایران شد تا امروز برای تمامی ما مسلمین، مظهری از حضور شعائر مذهبی و حجیّت دین مبین اسلام باشد. ورود ایشان به سرزمین خراسان، دشتهای فراخ تاکستان را به بهشتی زمینی تبدیل کرد و مفّری برای قلبهای عاشقان حرمش شد و تاکنون نیز این حضور برای تمامی شیعیان جهان که به بارگاهش طلبیده شده اند، خاطره ای خوش از یک سفر معنوی با انواع کرامات و معجزات را به همراه داشته است؛ چه بسیار که با بوسه بر آستان حرمش، شفا یافته اند و حاجت روا شده اند. اما این شفابخشی و معجزه در تمامی وجوه زندگی مسلمین، قابل پیگیری است و مختص به بیماری و یا گشایش مشکلات زندگی روزمره نیست.

به عبارت دیگر کرامات آقا امام رضا(ع) در تمامی عرصه ها برای ما ایرانیان قابل مشاهده است؛ و هنر یکی از این عرصه هاست؛ چه بسیار هنرمندان عاشقی که به عشقش قلم بر نشتر روح زده اند و آثاری خلق کرده اند که ردپای عوالم قدسی در آنها هویداست و به همین دلیل جاودانه شده اند.
در این مقاله تلاش خواهیم کرد به طور موجز ، تأثیرات حضور و غلیان عشق به این امام بزرگ را که موجب خلق آثار هنری شگرف شده بررسی نماییم.

معماری


هنر معماری در اندیشه اسلامی، موزه ای مجسم از انواع هنرهای برآمده از جامعه دینی و اندیشه مذهبی اسلامی است. بارگاه آقا امام رضا(ع) در شهر مشهد نه تنها از این قائده مستثنی نیست، بلکه قلب تپنده  و نماد شهر مشهد است. هرچند امروزه شهر مشهد نسبت به زمان ورود امام هشتم، بسیار گسترش یافته، اما همچنان ساختار کلی شهر، گسترش کوچه ها و خیابان ها، بازار و مراکز مذهبی، همه و همه به مرکزیت همین مرقد مقدس انجام می شود.

امام رضا (ع)


از نظر معماری نیز مجموعه بناهای حرم امام رضا(ع) براستی نمایانگر موزه معماری ایرانی- اسلامی است. این بناهای عظیم که بالغ بر 70 هکتار است دارای 26 رواق (بنای سرپوشیده) و 9 صحن (فضای باز) و 6 مدخل ورودی است. قسمت اعظم این بناها، به شیوه معماری آذری و اصفهانی ساخته شده است. قدمت ازاره های حرم که با کاشی خشتی ممتاز (ستاره ای هشت پر) کار شده اند، به تاریخ 612-720 ه  . باز می گردد. گلدسته های طلا بر ایوان عباسی و ایوان جنوبی قرار داده شده اند و برخلاف بناهای دیگر، به جای آنکه در دو طرف ایوان باشند، عمود بر ایوان هستند. طلاکاری ایوان در سال 1145ه  . به دستور ناصر الدین شاه قاجار انجام شد و به همین دلیل به ایوان ناصری مشهور است. از دیگر ایوانهای مشهور حرم، ایوان میرعلی شیرنوایی است که به دلیل کیفیت ساخت کاشی ها و کتیبه های قرانی مشهورترین ایوان حرم است.
امام رضا (ع)


به همت جمهوری اسلامی، بزرگترین هنرمندان عصر به کار گماشته شدند تا در نهایت و در سال 1379 ضریح جدید برای حرم نصب شود. این ضریح فوق العاده که در نوع خود بی نظیر و تکرارناشدنی است، طرحش به قلم استاد محمود فرشچیان، قلمزنی اش به دستان هنرمند استاد مصطفی خدادادزاده، دوکتیبه سوره "هل اتی" و "یس" آن، به خط ثلث استاد موحدی ، خاتم کاری های داخل ضریح کار هنرمندانه استادان روزی طلب، صفری و کشتی آرا است. در چهار جهت ضریح 14 محراب به نشان چهارده معصوم قرار دارد که همگی به یک محراب بزرگ تر که آن نیز به کلمه الله ختم می شود، می پیوندند.
آستان قدس رضوی شامل بناها و قسمت های متعدد بسیار زیادی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:


صحن ها:
شامل صحن انقلاب (صحن عقیق)،صحن آزادی (صحن جدید)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن مسجد گوهرشاد، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت

امام رضا (ع)

مساجد:
شامل مسجد عظیم گوهر شاد، که یکی از زیباترین مساجد دوره تیموری است و کتیبه های آن به خط بایسنقر میرزا را می توان شاهکار کتیبه نگاری این دوران دانست، مسجد بالاسر
مدارس:
شامل مدرسه پریزاد ، مدرسه بالاسر،  مدرسه دو در، مدرسه میرزا جعفر، مدرسه مستشار

موزه و کتابخانه آستان
این موزه و کتابخانه به دلیل عشقی که ایرانیان به بارگاه مقدس رضوی داشته اند و وقوفات و نذرها و بخشش هایی که به آقا امام رضا(ع) کرده اند، امروزه یکی از موزه ها و کتابخانه های غنی ایران است.

آرامگاه ها:
شامل مدفن بزرگانی و افرادی چون آرامگاه هارون الرشید، شیخ بهایی(دانشمند عصر صفوی)، شیخ طبرسی(فقیه شیعه قرن 6 هجری)، الله وردی خان (سپهسالار امپراتوری صفوی)، حر عاملی (از فقهای شیعه قرن 11 هجری)، شیخ حسنعلی اصفهانی(معروف به نخودکی از علمای سده 13 قمری شیعه)، عباس میرزا نایب السطنه(پسر بزرگ و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار)، علامه محمد تقی جعفری، سید عبدالله شیرازی (مرجع تقلید)،ادیب نیشابوری (شاعر) محمدتقی شریعتی  (فعال سیاسی، مذهبی و پدر دکتر علی شریعتی)، عباس واعظ طبسی  (تولیت آستان قدس رضوی)

صحن ها و رواق ها و دیگر بناها
شامل صحن امام خمینی، صحن جمهوری، صحن قدس، دارالحفاظ ، دار السیاده، دارالسلام،  دار الضیافه، توحیدخانه ، سقاخانه زرین، گنبد الله وردی خان، گنبد حاتم خانی

نقاشی


به برکت حضور معنوی امام رضا(ع)، نقاشان ایرانی به عشق ایشان به هنرورزی بر صفحه بوم پرداخته اند. در گذشته خصوصا در هنر پرده خوانی و نقاشیهای خیالی سازی (نقاشی قهوه خانه)، صحنه هایی از زندگی آقا امام رضا(ع) توسط نقالان کشیده و در قهوه خانه ها با سوز و گداز خوانده می شد. از مهمترین این پرده ها به روایات ضامن آهو، شفای بیماران و آتش گرفتن باغ و باغبان دشمن امام می توان اشاره کرد.

امام رضا (ع)
در دوران معاصر نیز شاید مشهورترین پرده به تأثیر از امام رضا(ع) را استاد محمد فرشچیان نقاشی کرده باشند.  رنگ حاکم بر کلیت تابلوی ضامن آهو، سبز و نشانگر سیادت است.
کرنا و نقاره به عنوان دو ساز فولکلور خراسانی، به تناسب قواعد دینی، رنگی از عشق به آقا امام رضا (ع) را به خود گرفته اند و امروزه همزمان با میلاد این حضرت، نوای نقاره و کرنا در سراسر مشهد به گوش می رسد که این تولد فرخنده را شادباش می گوید.
خود استاد درمورد این تابلو می گویند:" مشابه هاله نورى كه در اطراف صورت حضرت كار شده را نمى توانید در هیچ اثر مذهبى دیگر پیدا كنید. این اولین بارى است كه چهره معصومى وسط هاله نورى قرار دارد كه مى توان از پس آن، صورت را نیز تشخیص داد. تمام عناصر تشكیل دهنده تابلو ضامن آهو، و تمام خطوط و پرسوناژهاى آن، همه معطوف به وجود امام رضا (ع) هستند و تمام منحنى ها به سوى ایشان ختم مى شوند. پرسوناژ امام (ع) از لحاظ رنگ و فرم هم طورى قرار گرفته كه در فراز بوده و باقى عناصر در فرود باشند. در چهره بچه آهوانى كه به خدمت حضرت مى آیند، حالتى از خوشحالى و شادمانى توأم با احترام دیده مى شود، كه این احترام به صورت زانو زدن در برابر امام (ع) متجلى است."*
البته استاد تابلوی دیگری نیز با عنوان "ضامن آهو2" نیز در سال 89 کشیده و آن را نیز به موزه آستان قدس اهدا کرده اند.
امام رضا (ع)

عکاسی


تمامی ما ایرانیان عکسهای سیاه و سفید و بعضاً رنگی از پیران و بزرگان خانواده را در کنار حرم و یا ضریح آقا امام رضا(ع) دیده ایم که روزی زینت بخش دیوار خانه و یا تاقچه بوده اند. رفتن به مشهد و توفیق زیارت بارگاه حرم رضوی، برای تمامی عمر نام "مشهدی" را به اول نام فرد اضافه می کرد و این عکس سندی بود بر این سفر روحانی. این نوع هنر عکاسی که امروزه به "عکاسی زیارتی" مشهور شده به راستی در جهان بی مانند است و در هیچ جای دیگر همچین سنتی وجود ندارد.

امام رضا (ع)

موسیقی


در هنر موسیقی نیز به تأسی از امام رضا(ع) آثاری خاص در این حوزه بوجود آمده است. علاوه بر مناقب خوانی (سرودهای شعرا در مدح آقا امام رضا(ع)) و چاوشی خوانی (سرودهایی که در هنگام عزیمت و بازگشت زائر مشهد برای او در هنگام بدرقه و خوش آمدگووی خوانده می شد) ، هنر نقاره کوبی نیز از هنرهای خاص مشهد برای مولای هشتم شیعیان است. کرنا و نقاره به عنوان دو ساز فولکلور خراسانی، به تناسب قواعد دینی، رنگی از عشق به آقا امام رضا (ع) را به خود گرفته اند و امروزه همزمان با میلاد این حضرت، نوای نقاره و کرنا در سراسر مشهد به گوش می رسد که این تولد فرخنده را شادباش می گوید.
در دوران معاصر نیز هنرمندان جوان عاشق بارگاهش، هرچند با سبک و شیوه نوین اما با خلوص قلب، دِین خود را به این امام همام  ادا کرده اند:

آهنگ حامد زمانی

  • حامد زمانی هلالیامام رضا (ع) / حامد زمانی و هلالی
  • آهنگ محمد اصفهانی

  • محمد اصفهانیولایت عشق
  • آهنگ غلامرضا صنعتگر

  • امام رضا(ع)اومدم تا ببینم لحظه عاشق شدنم
  • آهنگ محسن چاوشی 

  • کلاغکلاغ رو سیاه

  • آهنگ پویا بابایی 

    آهنگ سعید نظیفی

    آهنگ طاها کریمی

    آهنگ علی فانی

    آهنگ جاوید عسگری

    نمایش

    نقالی و تعزیه دو بستر مناسب برای نمایش های مذهبی در ایران بوده و هست که به هنرنمایی در عرضه وقایع دوران آقا امام رضا (ع) و شرح چگونگی شهادت ایشان می پردازد.

    گرافیک

    به برکت حکومت جمهوری اسلامی، استفاده از نقش بارگاه و حرم رضوی در طراحی گرافیکی نقوش پولهای کاغذی، به عنوان امری رایج در آمد و امروز به دلیل این استمرار، نقش حرم آقا امام رضا(ع) به عنوان نمادی تصویری از فرهنگ ایرانی-اسلامی، زینت بخش وجه رایج کشور ایران است.

    امام رضا (ع)
    امام رضا (ع)
    امام رضا (ع)
    امام رضا (ع)
    امام رضا (ع)
    امام رضا (ع)
    امام رضا (ع)


    و این چنین است که عشق ائمه معصوم (ع) و امام هشتم شیعیان، آقا امام رضا (ع) هنرمندان عاشق آن بارگاه را به شور می آورد و هنر ایرانی- اسلامی در چنین بستری شکوفا و ماندگار می شود.
    پی نوشت:
    * شبکه امام رضا(ع) ، گفتگو با استاد محمد فرشچیان