موانع سیر و سلوک- آیة الله جوادی آملی (1)

موانع سیر و سلوك

صاحب نظران علم اخلاق بر آنند كه بخش‌هاى آغازین علم اخلاق را آشنایى با رذایل اخلاقى و راه‌هاى زدودن آنها تشكیل مى‌دهد؛ انسان، نخست باید رذایل اخلاقى و نفسانى را شناسایى و آنها را دفعا یا رفعا طرد كند؛ به این معنا كه اگر ندارد، بكوشد به آنها مبتلا نشود و اگر به آنها آلوده است، تلاش كند آنها را برطرف كند. آشنایى با رذایل اخلاقى براى طبیب روح، درست مانند آشنایى با سموم براى طبیب جسم لازم و سودمند است؛ تا خود به آنها مبتلا نشود و به دیگران نیز هشدار دهد تا به آن دچار نشوند و اگر دچار شدند، راه درمان را به آنان نشان دهد و آنان را درمان كند. از این رو بسیارى از بزرگان علم اخلاق گفته‌اند: ترك رذایل و اجتناب از آن تخلیه، یعنى خالى كردن نفس از رذایل اخلاقى است و بر تحلیه، یعنى آراستن نفس به زیورهاى فضایل اخلاقى، مقدم است. این سخن گرچه تام است؛ ولى باید توجه كرد كه تخلیه از رذایل با تحلیه به فضایل كاملا فرق دارد؛ زیرا فضایل در نهاد آدمى ریشه‌دار است، لیكن رذایل، امرى عارضى است؛ در حالى كه انسان از نظر علوم حصولى، نادان به دنیا آمده است: و الله اخرجكم من بطون امهاتكم لاتعلمون شیئ(1)در علوم حضورى و شهودى مانند معرفت حق و اسماء و تعینات او با سرمایه فطرت توحیدى آفریده شده است: فاقم وجهك للدین حنیفا فطرت الله التى فطر الناس علیها(2) در زمینه مسائل عملى نیز چنین است. هنگامى كه روح انسان به بدنش تعلق گرفت، اگر چه منزه از رذایل اخلاقى بود ولى تهى از فضایل نبود؛ بلكه با فضایل گرایش به حق آفریده شد كه از آن به فطرت توحیدى یاد مى‌شود: و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها.(3) بنابراین، روح انسان در عین حال كه ملهم به فجور و تقواست گرایش به تقوا هم دارد؛ در نتیجه اگر این رذایل عارضى زدوده شود، آن فضایل فطرى، شكوفا مى‌گردد و خود را بهتر نشان مى‌دهد و در عین حال انسان مى‌تواند آن را تحصیل و تكمیل كند. اكنون به بررسى موانع سیر و سلوك و راه‌هاى مانع زدایى و مراحل آن مى‌پردازیم و در آغاز موانع نظرى (غفلت، وسوسه علمى، پندارگرایى و عقل متعارف) و سپس موانع عملى (هوس مدارى و خودبینى، كمینگاه‌هاى شیطان و بازیگرى و دنیاگرایى) ذكر مى‌شود.

"آیة الله جوادی آملی"

پی‌نوشت‌ها:

1- سوره نحل، آیه 78

2- سوره روم، آیه 30

3- سوره شمس، آیات 7 - 8