نگاهی به زندگینامه ی مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی

در روز 1 آبان 1356 آیت الله حاج سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد امام  خمینی در خانه مسکونی خود در نجف اشرف درگذشت؛ درگذشتی نابهنگام که از سوی اطرافیان امام، انقلابیون و بسیاری از مردم مشکوک بود.

نام پدری اش را بر او نهادند

سیدمصطفی خمینی  در 21 آذر 1309 هجری شمسی برابر با 21 رجب 1349 ه ٍجری قمری در محله الوندیه شهر قم در منزل اجاره ای متولد شد. به مناسبت نام پدربزرگ پدری اش شهید سیدمصطفی موسوی، او را نیز مصطفی نامیدند. مادرش خدیجه ثقفی و پدرش آیت الله العظمی سیدروح الله خمینی بود.

سیدمصطفی خمینی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه  های باقریه و سنایی قم به پایان رساند. علاقه فراوان وی به علوم اسلامی و روحانیت و تشویق پدر باعث شد بعد از اتمام دوران ابتدایی در حالی که چهارده ساله بود، رهسپار حوزه علمیه شود و تحصیل مقدمات علوم و معارف دینی را آغاز کند. در هفده سالگی ، پس از پایان دوره مقدمات حوزه معمم شد. دوره سطح حوزه را به مدت پنج سال نزد حضرات آیات  مرتضی حائری یزدی ، محمدجواد اصفهانی ، شهید محمد صدوقی و سیدمحمدباقر سلطانی فراگرفت . ضمن اشتغال به فراگیری فقه و اصول ، فلسفه را نیز نزد آیت الله سیدرضا صدر آغاز کرد و منظومه حکمت سبزواری را نزد وی فراگرفت و خود نیز به تدریس آن ها در مدرسه حجتیه قم پرداخت . پس از آن جهت فراگیری «اسفار» به حوزه درس آیت الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و علامه سیدمحمدحسین طباطبایی روی آورد.

سیدمصطفی در بیست و یک سالگی در درس خارج آیات عظام سیدحسین طباطبایی بروجردی  و سیدمحمد حجت کوه کمری حضور یافت . نزدیک به سیزده سال فقه و اصول را نزد پدرش فرا گرفت  و در کنار آن از محضر درس آیت الله سیدمحمد داماد نیز بهره گرفت . در آن زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی امتحانی را در سطح طلاب شاخص حوزه علمیه قم گذاشته بودند که پس از اعلام نتایج ، حاج آقا مصطفی یکی از چهار نفر طلبه ممتازی بود که معرفی شد. مصطفی خمینی در همان سال ها بود که با معصومه حائری دختر آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری یزدی ازدواج کرد. اولین فرزند آن ها محبوبه بود که به جهت ابتلا به بیماری مننژیت درگذشت . دومین فرزند حسین ، نام داشت که هم اکنون در کسوت روحانیت است . سومین فرزند آن ها مریم است که تا دوره دکترا تحصیل کرده است .

این چنین بود که وی حتی پیش از شروع مبارزات علنی پدرش در خرداد 42 تا حدودی با جریان های سیاسی آشنایی داشت. جمعیت فدائیان اسلام از جمله این تشکل ها بود که سیدمصطفی با رهبر آن، سیدمجتبی نواب صفوی آشنا بود و در جلسات آن شرکت می کرد. او همچنین با نفر دوم این جمعیت نیز که عبدالحسین واحدی نام داشت، ارتباط دوستانه و نزدیکی داشت .

مصطفی خمینی خود در این باره می گوید: «جمعیتی در ایران معروف بودند به فدائیان اسلام ، رئیس آن ها مردی بود به نام نواب صفوی (مجتبی ) که واقعاً دلیر و توانا و از روی احساس ، سنگ اسلام را به سینه می زد و نمی توان او را دور از حقیقت دانست ؛ و مرد شماره دو آن ها، دوست عزیز خودم ، شهید عبدالحسین واحدی بود. این طایفه ، دیر زمانی در قم زیست می کردند و آن وقت ما قم بودیم و از دور آن ها را می پاییدیم . تا آنکه شبانه ، عده ای با چوب و چماق ، در پیش چشم چند صد نفر طلبه ، بر آنان هجوم بردند و آنان را زدند که دیگر کار به آخر رسیده ، دیگر نتوانستند در قم بمانند و در نتیجه رحل اقامت را به تهران بردند... سرانجام به دست پسر رضاخان جلب شدند و با سکوت مرگبار علما، آن ها را تیرباران کردند، گرچه دوست من عبدالحسین را در جای دیگر از بین بردند و داغش را به دل ما گذاردند...»

وی بعد از دستگیری امام در 15 خرداد 42، نقش بسزایی در به حرکت درآوردن نیروهای مردمی داشت. امام خمینی شب های محرم در منزل فرزند ارشد می خوابید؛ بنابراین نخستین کسی که در جریان دستگیری ایشان قرار گرفت ، سیدمصطفی بود. او ابتدا سعی کرد که از بردن امام ممانعت کند، اما تلاش او بی فایده بود، زیرا مأموران او را تهدید کردند که اگر پیش بیاید، به سویش شلیک خواهند کرد. امام خمینی نیز وی را از آمدن نهی کردند، دستور پدر او را از تلاش برای همراهی با ایشان منصرف کرد. سیدمصطفی با مشاهده این وضعیت با تمام نیرو فریاد زد: «مردم ! خمینی را بردند...» محمود بروجردی، داماد امام در خاطرات خود از آن روز ها، یادآور می شود که سیدمصطفی پس از دستگیری امام آرام و قرار نداشت و دنبال راه چاره بود و به نزدیکان می گفت : «چه باید کرد؟»

ساواک در شانزدهم فروردین 1343، با آزادی امام خمینی موافقت کرد و ایشان روانه قم شدند. همزمان سیدمصطفی به ساماندهی امور مختلف در مسیر پیشبرد مبارزات می پرداخت. چند ماه بعد بود که ماجرای تصویب لایحه کاپیتولاسیون پیش آمد و موج تازه ای از اعتراضات را به دنبال آورد. براساس این لایحه، رئیس و اعضای هیات های مستشاری نظامی و کارمندان اداری و فنی امریکایی و خانواده هایشان در ایران از مصونیت و معافیت قضایی برخوردار می شدند. این لایحه را دولت حسنعلی منصور در خرداد ماه 1343 مطرح کرد و سوم مرداد همان سال در مجلس سنا به عنوان یکی از بندهای الحاقی به قرارداد وین به تصویب رساند. این لایحه یک بار هم در 21 مهر 1343 در مجلس شورای ملی مطرح و تصویب شد. امام خمینی پس از اطلاع از قانون مزبور اعلام کردند که در این زمینه در چهارم آبان 1343 سخنرانی خواهند نمود.

امام در موعد مقرر نطق تاریخی خود را در برابر جمعیتی نزدیک به شش هزار نفر ایراد کرد. ایشان همچنین با انتشار اعلامیه ای از کاپیتولاسیون به عنوان «سند بردگی ملت ایران » نام برد. سخنرانی و اعلامیه امام واکنش های خشم آلود مقامات سیاسی و امنیتی رژیم را برانگیخت . آنان تصمیم گرفتند امام را به ترکیه تبعید کنند. بنابراین در نیمه شب سیزدهم آبان 1343 ایشان را دستگیر و پس از انتقال به تهران ، بلافاصله به ترکیه تبعید کردند.

سیدمصطفی بیکار ننشست و دست به اقداماتی زد که البته خوشایند رژیم نبود و با واکنش قهری دستگاه امنیتی مواجه شد. این ماجرا در گزارش مورخ 13 آبان 1343 به امضای سرهنگ پرتو، رئیس شهربانی قم چنین منعکس شده است: «چون پس از دستگیری آیت الله خمینی، سیدمصطفی فرزند وی به روحانیون مراجعه و مشغول تحریک و صاحبان دکاکین را ترغیب به بستن می نمود، لذا نامبرده ساعت 10:15 دقیقه صبح با کمک مامورین ساواک دستگیر و به ساواک قم تحویل داده شد.»

او پس از بازداشت و انتقال به تهران در ساعت 9 شب 13 آبان تحویل زندان قزل قلعه شد و روز بعد رئیس شعبه 7 بازپرسی دادستانی ارتش برای وی به اتهام «اقدام بر ضد امنیت داخلی مملکت» قرار بازداشت موقت صادر کرد. این قرار در تاریخ 20 آذرماه 1343 توسط رئیس دادگاه عادی شماره یک اداره دادرسی ارتش مورد تایید واقع شده و وی کماکان در زندان قزل قلعه محبوس باقی ماند.

سیدمصطفی خمینی پس از نزدیک به دو ماه حبس در قزل قلعه در ساعت 18 روز 1343/10/8 از زندان مرخص شد. ساواک تصمیم به تبعید او گرفته بود اما نحوه ابلاغ این موضوع به خودش چنان دوپهلو بود که وی تصور می کرد منظور آن ها سفری داوطلبانه به ترکیه است تا با پدرش دیدار نماید. اینچنین بود که وقتی وی پس از آزادی به قم بازگشت، از این سفر اعلام انصراف کرد، ساواک که ماجرا را طور دیگری پیش بینی کرده بود، لاجرم ساعت 11:45 دقیقه صبح روز 13 دی  ماه 1343 مجددا آقا مصطفی را بازداشت و راهی تهران کرد. ساواک که وجود سیدمصطفی خمینی در داخل کشور را به ضرر رژیم ارزیابی می کرد سرانجام ساعت 5:30 دقیقه بامداد روز بعد او را به اجبار از کشور اخراج کرد تا وی نزد پدرش زندگی در تبعید را آغاز کند. بدین ترتیب سیدمصطفی خمینی در بامداد روز 14 دی 1343 در پی دومین نوبت بازداشت توسط ساواک، مجبور به ترک اجباری ایران و آغاز تبعیدی ابدی شد.

سیدمصطفی در ترکیه نیز در کنار پدرش، از هر فرصتی که به  دست می  آمد، برای هدایت و مبارزه و افشاگری استفاده می  کرد. او همزمان با حضور و فعالیت سیاسی در تبعید و به خصوص پس از انتقال از ترکیه به نجف به مطالعه و تدریس مشغول بود. سیدعلی اکبر محتشمی پور از نزدیکان بیت امام در این باره می گوید: «در سال 1346 ، عده ای از طلاب مبرز و فضلای سر شناس حوزه نجف از جمله مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ علی اصغر طاهری (کنی ) و حجج اسلام آقایان علی پور، سجادی ، روحانی ، برقعی و... و اینجانب با توجه به اینکه جای درس و بحث اصول فقه حضرت امام در حوزه علمیه نجف ، خالی بود و با عنایت به فوق العادگی ِ مراتب علمی و سیطره و تسلط کامل آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی به علوم و مباحث عقلی و همچنین فقه و اصول و شناخت دقیق ایشان از مبانی ارزنده حضرت امام و سایر فرهیختگان حوزه تصمیم گرفتیم تا در کنار حضور در محفل درس فقه حضرت امام ، از حاج آقا مصطفی درخواست کنیم تا درس خارج اصول را در نجف برای طلاب و فضلا شروع کنند که این درخواست مورد اجابت معظم له قرار گرفت و از آن تاریخ تا پایان عمر شریف و پر برکتشان به مدت ده سال ، یک دوره اصول فقه را با سبک تحقیقی نوین ، تدریس فرمودند که درخشش علمی ایشان بیشتر روشن گردید و محصول آن ، مجلدات کتاب "تحریرات فی الاصول" است .»

سید مصطفی در عراق نیز از مبارزه دست نکشید و به دنبال اوج گیری نهضت رهایی بخش فلسطین، تلاش کرد که روحانیون خارج از کشور به پایگاه های فلسطین بروند و در آن جا دوره ببینند، وی حتی خود تحت آموزش های نظامی قرار گرفت. فعالیت های او سبب شد که در 21 خرداد 1348 رئیس جمهور وقت عراق، احمد حسن البکر، او را تهدید به برخورد کرد.

مصطفی خمینی هنگامی که در عراق و نجف دوره تبعید را می  گذراند نه تنها با نظام شاهنشاهی ایران مشغول مبارزه بود که علاوه بر آن از مبارزه با رژیم بعث عراق نیز غافل نشد. فعالیت های وی علیه رژیم عراق به نحوی بود که سبب شد در 21 خرداد سال 48 مدتی از طرف حزب بعث دستگیر شده، به بغداد برده شود. در این سفر اجباری رئیس جمهور عراق، حسن البکر، به او هشدار می  دهد که در صورت ادامه مخالفت، نظام عراق ناچار به تصمیمی خواهد شد که موجب ناراحتی پدر او شود.

آیت الله سیدمصطفی خمینی ، سرانجام پس از سال ها مبارزه در سحرگاه یکشنبه اول آبان ماه 1356 در حالی که 47 سال بیشتر نداشت، به طور ناگهانی و مرموز در خانه خود در نجف درگذشت .

مرحومپس از درگذشت ناگهانی حاج سیدمصطفی، امام در یادداشتی فقدان فرزند ارشد را چنین اعلام کرد: «بسمه تعالی. انالله و اناالیه راجعون. در روز یکشنبه نهم شهر ذی القعده الحرام 1397، مصطفی خمینی نور بصرم و مهجه ی قلبم دار فانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق تعالی رهسپار شد. اللهم ارحمه و اغفرله و اسکنه الجنّه بحقّ اولیائک الطّاهرین علیهم الصّلوه و السّلام.»

امام همچنین در پیامی که به مراسم حاج سیدمصطفی در نقاط مختلف ایران ارسال کرد، نوشت: «این طور قضایا مهم نیست، خیلی پیش می آید، برای همه ی مردم پیش می آید و خداوند تبارک و تعالی الطافی دارد به ظاهر و الطافی خفیه است. یک الطاف خفیه ای خدای تبارک و تعالی دارد که ما علم به آن نداریم، اطلاعی بر او نداریم، و چون ناقص هستیم از حیث علم، از حیث عمل از هر جهتی ناقص هستیم. از این جهت در این طور اموری که پیش می آید جزع و فزع می کنیم، صبر نمی کنیم، این برای نقصان معرفت ماست به مقام باری تعالی. اگر اطلاع داشتیم از آن الطاف خفیه ای که خدای تبارک و تعالی نسبت به عبادش دارد و «انه لطیف علی العباد» و اطلاع بر آن مسایل داشتیم، در این طور چیزهایی که جزیی است و مهم نیست، آن قدر بی طاقت نبودیم، می فهمیدیم که مصالحی در کار است، یک الطافی در کار است، یک تربیت هایی در کار است.»

منابع: سایت تاریخ ایرانی، صحیفه امام خمینی، پرتال امام خمینی