تبیان، دستیار زندگی
کتاب «صائب تبریزی »از سری كتاب های مجموعه«آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام بوم ایران» که توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

صائب از خاک پاک تبریز است

شرح زندگی و اندیشه های شاعر بزرگ قرن یازدهم هجری در کتاب «صائب تبریزی» به قلم علی اکبر ولایتی

کتاب «صائب تبریزی »از سری كتاب های مجموعه«آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام بوم ایران» توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.

بخش ادبیات تبیان
صائب از خاک پاک تبریز است

کتاب «صائب تبریزی »از سری كتاب های مجموعه«آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام بوم ایران»، گامی است در جهت بازشناساندن زندگی نامه و اندیشه های یکی دیگر از شخصیت های ماندگار به نام صائب تبریزی، بدین وسیله به توصیفی دقیق از زندگی و آثار این چهره تاریخی درشش فصل، پرداخته شده است.

فصل اول نگاهی دارد به عصر صائب، در این راستا به سبک های هندی و اصفهانی در شعر این دوران توجه شده است.

در اوایل قرن دهم هجری، پس از فروپاشی دولت های ایلخانی و تیموری، دولت عثمانی بزرگ ترین رقیب حکومت و قدرت نوپای صفویه بود. شاه اسماعیل صفوی، بنیانگذار این سلسله تا شاه طهماسب آخرین پادشاه صفوی در دوران سلطنت خود به جنگ های خونین با عثمانی ها پرداختند و گاهی با آنها هم زیستی مسالمت آمیزی کردند. از رویدادهای مهم در دوران پادشاهی شاه طهماسب، پناه آوردن همایون پادشاه هند به ایران بود. همایون پسر و جانشین ظهیرالدین بابر، بنیان گذار سلسله گورکانیان هند بود. اقامت همایون شاه در ایران در تبادلات فرهنگی میان ایران و هند و تداوم دوستی میان جانشینان شاه اسماعیل و باز ماندگان ظهیرالدین بابر بسیار اهمیت داشت تا جایی که همایون برخی از ادبا و اهل فضل را از ایران به هند برد..

صائب در چنین دورانی که حد اعتلای قدرت دولت صفوی بود به هند رفت و در آن جا به مدت هفت سال با شهرت زندگی کرد، سپس در زمانی که آوازه شاعری وی از هند تا عثمانی را فرا گرفته بود به ایران بازگشت. در عصر صائب بسیاری از شاعران و ادیبان به کشورهای بیگانه مهاجرت کردند.

در ادامه به مهم ترین دلایل مهاجرت های گسترده آن زمان اشاره شده است که یکی از آنها، وجه اشتراک نژادی و فرهنگی و ادبی میان دو کشور ذکر شده است.

کتاب «صائب تبریزی »از سری كتاب های مجموعه«آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام بوم ایران»، گامی است در جهت بازشناساندن زندگی نامه و اندیشه های یکی دیگر از شخصیت های ماندگار به نام صائب تبریزی، بدین وسیله به توصیفی دقیق از زندگی و آثار این چهره تارخی درشش فصل، پرداخته شده است.

در اواخر قرن یازدهم هجری همگام با دگرگونی های سیاسی و اجتماعی و تمرکز قدرت سیاسی در اصفهان در شعر نیز دگرگونی هایی پدید آمد، آفرینندگان این شیوه جدید از ایران برخاسته و در این سرزمین پرورش یافته بودند، از این رو شیوه آنان ایرانی بود و از آنجا که برخی از شاعران به هند سفر کرده بودند، بسیاری از شاعران فارسی زبان ایرانی و هندی از این شیوه جدید تقلید کردند.

به نقل از کتاب حاضر، در زمان صائب تبریزی سبک اصفهانی به سبب نو بودن به "طرز" معروف بوده است، و شعرای وقت به تازه بودن آن در شعر خود اعتراف کرده اند و در آثار خود به کار برده اند... طرز، همان سبک اصفهانی یا هندی است که بر پایه تخیل و مضمون یابی است و از تمثیل، معادله پردازی، تشبیه، استعاره، تشخیص، جناس، ایهام و مراعات نظیر استفاده می شود که مضمون نو نیز، خمیرمایه و اصل آن است.

در دنباله این بحث به ویژگی های سبک اصفهانی، همراه با نمونه هایی از این سبک ها، در این دوران اشاره شده است، یکی از ویژگی های ذکر شده در این خصوص تمثیل است، تمثیل بیشترین کاربرد را در میان شاعران این دوران دارد.

تمثیل در لغت به معنای مثال آوردن، تشبیه، یا صورت چیزی را مصور کردن است:

آدمی پیر چو شد، حرص جوان می گردد

خواب در وقت سحرگاه گران می گردد

زندگی صائب موضوع فصل دوم نوشتار حاضر است، که از این منظر، ضمن معرفی کامل وی در خصوص نام، کنیه وتولد ونیاکان او، به مذهب و سیرت وی، استادان و شاگردان وسفرها ونیز در پایان به تاریخ وفات و آرامگاه وی اشاراتی شده است.

محققان در باره تاریخ تولد میرزا محمد علی صائب تبریزی نظریات گوناگونی بیان کرده اند، به احتمال فراوان تاریخ تولد وی یکی دوسال بعد از 1000 ه ق است، این نظر با استناد به تاریخ فوت او که بر روی آرامگاه وی منقوش است و هم چنین با توجه به بیتی که به هشتاد سالگی اش اشاره دارد، بیان شده است:

دو اربعین به سر آمد و زندگانی من

هنوز در خم گردون شراب نیم رسم

صائب از تبارزه اصفهان بود، به نظر استاد زرین کوب این طایفه اگر در اصفهان هم به دنیا می آمدند، به حکم انتساب خانوادگی، عباس آباد اصفهان را قطعه ای از خاک تبریز می دانستند و خود را منسوب به تبریز می کردند، چنان که صائب نیز یکی ازایشان بود، حتی صائب در این باره که اهل تبریز بوده است یا اصفهان چندین بار در اشعارش اشاره کرده است:

صائب از خاک پاک تبریز است

هست سعدی گر از گل شیراز

درباره مذهب صائب آمده است، وی شیعه اثنی عشری بوده است، نام محمد علی که میان شیعیان مشهور است، مدایح حضرت امیر مومنان علی(ع) و امام رضا(ع) اشاره به مبانی خاص شیعی، عدم مدح خلفای اهل سنت، سکونت طولانی در اصفهان در زمان صفویه که مهد تشیع بوده، همه نشان دهنده شیعه بودن صائب است، همچنین از دیگر مویدات شیعی بودن او مصاحبت با ظفرخان در اصفهان و هندوستان است که حاکمی شیعی و دین دار بوده است.

کتاب صائب تبریزی

در فصل سوم این اثر به ابعاد شخصیتی و سبک شعر صائب پرداخته شده است. در این راستا به سبک وی و اندیشه های عرفانی که بیشتر در قالب غزل سروده شده و نیز زبان و فرهنگ عامیانه از دیدگاه صائب، اشاره شده است.

صائب در باره موضوع های گوناگونی سخنوری کرده است، گاهی عاشقی مجنون و زمانی عاقلی کاردان است، گاه عارفی است گوشه نشین که جهانیان را به قطع تعلق و گسستن از عالم صورت و پیوستن به عالم معنی میخواند و زمانی دنیا داری است جهانگرد که آدمیان را به تلاش معاش و تنازع بقا و بهره از لذات مادی دعوت می کند، در هر شأنی از شئون زندگی سخن می گوید، و در هر امری از امور اجتماع اظهار نظر می کند، گاه پیری است جهان دیده و زمانی کودکی نارسیده، گاه از نشاط می خندد و زمانی از غم می گرید، گاه با آسمان بر سر صلح و تسلیم و زمانی با روزگار در ستیزه و پیکار، گاه چون باد بی قرار و زمانی چون کوه استوار، گویی چون خون در عروق اجتماع جاری بوده، چرا که از چمن گلی چیده و از هر گریبان سری به در آورده و از هر بابت تجربتی آموخته و در هر وادی نفسی سوخته است. دیوانش گنجینه ای است از پند و نصیحت و اندرز، همچنین مجموعه ای رموز زندگی اجتماعی و طریق کسب معرفت و طرز معاشرت را دربر می گیرد.

در قسمت دیگری از این فصل در خصوص فرهنگ عامیانه، می خوانیم، در دیوان تقریبا 75 هزار بیتی صائب فرهنگ بسیار پرباری از امثال و حکم دیده می شود، گرچه همگی حکم مثل را پیدا نکرده اند، ولی صائب به خوبی آنها را متناسب با مفهوم بیت به کار برده است و گاه در حکم ارسال المثلین است، یعنی هر دو مصراع تمثیل اند. صائب اینها را از زبان مردم گرفته و از کوره اندیشه و خیالش گذرانده و پر مغز و سنجیده در ابیات گنجانده است و یا مصراع محسوسی است که در حکم تمثیل یا تشبیه مرکب از آن مصراع معقولی ساخته است با توجه به این که واژه ها و بافت آنها از زبان مردم گرفته شده و برای همه کس دریافتنی است، می توان همان تک مصراع های محسوس را به شکل ضرب المثل یا مثل نیز به کار برد.

فصل چهارم نگاهی دارد به آثار صائب تبریزی، نگارنده در این زمینه آورده است، وی از پر کارترین شاعران در تاریخ ادبیات ایران است، تعداد ابیات او را 200 تا 300 هزار بیت گفته اند.

افزون بر دیوان اشعار مثنوی محمود و ایاز، یک مثنوی رزمی ناتمام به نام قندهارنامه، که در باره فتح قندهار به دست شاه عباس دوم است، نیز از سروده های صائب است که چنین آغاز می شود:

برازنده تاج وتخت و کلاه

خدیو جوان بخت عباس شاه

چو بر تخت فرمانروایی نشست

به نظم ممالک برآورد دست

در دیوان تقریبا 75 هزار بیتی صائب فرهنگ بسیار پرباری از امثال و حکم دیده می شود، گرچه همگی حکم مثل را پیدا نکرده اند، ولی صائب به خوبی آنها را متناسب با مفهوم بیت به کار برده است و گاه در حکم ارسال المثلین است، یعنی هر دو مصراع تمثیل اند.

همچنین کتاب شناسی صائب در فصل پنجم بررسی شده است، از موضوعات خواندنی این فصل، منابع زندگی صائب و نیزکتاب شناسی آثار صائب، می باشد. اشعار صائب که در نسخه های دیوان و کلیات چاپی او نوشته شده اند، همه کامل نیستند، مثلا مصرع اول مطلع غزلی از صائب در تذکره اشارات بینش آمده است، که در هیچ یک از نسخ چاپی نوشته نشده است اما در یک نسخه خطی که از روی نسخه ای که صائب در کشمیر برای ظفرخان احسن تهیه کرده بود، نوشته شده است، شمار ابیات برخی غزلهایش نیز در نسخه های گوناگون متفاوت است.از این مطلب می توان حدس زد که صدها غزل و هزاران ابیات از صائب در گوشه وکنار دنیا پراکنده مانده است..

در پیوست کتاب که فصل آخر کتاب حاضر را تشکیل می دهد، به نمونه هایی از اشعار صائب اشاره شده است، در شعری با عنوان آتشین رخسار، می سراید:

در ته یک پیرهن از یار دور افتاده ام

آه کز نزدیکی بسیار دور افتاده ام

می کشم خمیازه بر آغوش در آغوش یار

همچو مرکز از خط پرگار دور افتاده ام

نیز در جلوه ی مستانه می سراید:

زان شعله حذر کن که توانگر شده باشد

زان موم بیندیش که عنبر شده باشد

امید گشایش نبود در گره بخل

زان قطره مجو آب که گوهر شده باشد

بنشین که چو پروانه به گرد تو زند بال

از روز ازل آنچه مقدر شده باشد.


منبع: سازمان تبلیغات اسلامی