از نحوه رویت هلال ماه چه می دانید..؟

هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، یکی از موضوعات مهم، اعلام روز اول ماه مبارک و همین طور روز عید سعید فطر است. دراین باره با حجت الاسلام و المسلمین علیرضا موحد نژاد، عضو ستاد استهلال رهبر انقلاب به گفت وگو نشستیم.

مصاحبه: سید محمد امین سعادت - بخش دانش و زندگی تبیان

حجت الاسلام موحد نژاد در سال 1341 در تهران به دنیا آمد، دیپلم ریاضی - فیزیک گرفت و در مدرسه عالی شهید مطهری تحصیل کرد و دکتری خود را در رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی از دانشگاه تهران به انجام رساند. ایشان نزدیک به چهل سال است که به طور خودآموز مباحث مختلف نجوم قدیم و جدید را پیگیری می کنند، هرچند که مدت کوتاهی را نزد مرحوم هبةالله ذوالفنون تلمذ کرده اند. اهل رصد نیز هستند و یکی از رکوردداران رویت هلال ماه در جهان به شمار می آیند. شاگردان بسیاری تربیت کرده اند. حجت الاسلام موحدنژاد از سال 1381 تاکنون در ستاد استهلال دفتر رهبری و نیز شورای تقویم موسسه ژئوفیزیک عضو فعال بوده اند.

در ابتدا بفرمایید علت رویت هلال ماه چیست؟ از آنجایی که تعداد روز های ماه شعبان مشخص است، طبیعتا بعد از اتمام شعبان باید وارد ماه رمضان بشویم. لزوم استهلال چیست؟

آنچه که در روایات از پیامبر اکرم و ائمه معصومین هست، این است که با رویت روزه بگیرید، و با رویت ماه عید فطر بگیرید. صوموا لرویته و افطروا لرویته. خب این روایت مبنای فتوای فقهای شیعه و سنی است که با روایت باید روزه بگیریم،  منتها یک بحثی مطرح می شود که منجمین، البته واژه منجم بیشتر معروف است، وگرنه بیشتر تمایل داریم از کارشناسان رویت هلال استفاده کنیم، چرا که هستند افرادی که منجم حرفه ای هستند و در نجوم استاد اند، اما در رویت هلال کار نکرده اند ، و همینطور کسانی که کار نجوم نکرده اند اما در رویت هلال خیلی کار کرده اند. به همین دلیل تمایل داریم از کارشناس رویت هلال استفاده کنیم. حالا این بحث پیش می آید که اگر کسی در رویت هلال کار قوی و تجربی و علمی انجام داده باشد و بتواند اصلا بدون اینکه بخواهد رویت کند، محاسبه کند که آیا می شود که هلال را امشب دید یا نه. و این می تواند ملاک واقع شود یا نه. الحمدلله در مبانی قوی فقهی و اصولی که ما در فقهای شیعه و برخی از برادران اهل سنت می بینیم، عمدتا با دقت به این مسئله پرداخته شده، و الان در رساله ها هست که اگر کسی به محاسبات نجومی یقین داشته باشد، یا برخی از فقها می فرمایند که نه تنها یقین،  بلکه اطمینان هم کافی است. که اگر اطمینان داشته باشد باید طبق آن عمل کند، و نیازی نیست حتما رویت کند، و رویت چیزی نیست که جایگزینی نداشته باشد. اگر نظم حاکم بر گردش ماه و خورشید و زمین بدست آورده شود و بتوان رویت ماه را پیش بینی کرد، همین کافی است. اما این بحث مطرح می شود که اطمینان امری قلبی است و ممکن است برای همه این اطمینان حاصل نشود.

منظور از رویت شدن یا نشدن هلال ماه چیست؟  آیا منظور وجود مانع در دیدن است؟

نه، آن را هم فقها می فرمایند که اگر مانع وجود داشته باشد، نباید لحاظ شود. بطور مثال اگر در منطقه ای در غرب در مسیر رویت هلال کوهی وجود داشته باشد با رفتن به بالا یا کنار کوه باید مانع برطرف شود. یا اینکه در شهری هوا ابری باشد، در اینصورت اگر در شهر دیگری در نزدیکی ماه رویت شود، برای آن شهر هم کافی است. چرا که برای فواصل 50 الی 200 کیلومتر تفاوت زیادی وجود ندارد.

روز هایی که بعنوان یوم الشک اعلام می شود به چه صورت است؟

امروزه دیگر با مسئله یوم الشک به آن صورت مواجه نیستیم. در گذشته پیش می آمد که منطقه ی وسیعی هوا ابری بود و امکان رویت وجود نداشته است. از آنجایی که رویت هلال ماه در 29 ام ماه شعبان صورت می گیرد، در غروب 29 ام ماه قبلی برای رویت آغاز ماه بعدی. حالا اگر در غروب هوا ابری باشد و امکان مشاهده وجود نداشته باشد، در اینصورت روایات ما روشن است، که اگر یوم الشک بود، بعنوان روز آخر شعبان روزه گرفته شود، که اگر چند روز بعد ثابت شد که آن روز، روز اول ماه رمضان بوده است، آن روزه ی گرفته شده بعنوان روزه ی واجب روز اول رمضان حساب می شود و نیازی به قضا کردن روزه نیست.

تجهیزات تخصصی در مسئله رویت چه مقدار تاثیر دارند؟ آیا اصلا موثر یا قابل قبول هستند؟

در این مورد اختلاف نظر های فقهی وجود دارد. برخی از فقها می فرمایند ملاک رویت است، به هر وسیله ای که رویت صورت بگیرد. چرا که در روایت صرفا گفته شده که با رویت روزه بگیرید و با رویت عید فطر بگیرید، و حرفی از وسیله رویت زده نشده است. برخی دیگر می فرمایند که رویتی که مورد عمل معصومین علیهم السلام بوده ، رویت با چشم عادی بوده است، و در رویت با تلسکوپ و دوربین شک می کنیم که آیا مورد تایید است و یا خیر. و از آنجایی که دسترسی به معصوم مقدور نیست، بنابراین نمی توانیم موارد مورد شک را مبنا قرار دهیم. در نتیجه برخی فقها می فرمایند که چشم عادی را به لحاظ شرعی فقط می توانیم بپذیریم.

اما برای فقهایی که استفاده از ابزار را جایز می دانند، فواید زیادی وجود دارد. چرا که با توجه به اینکه هلال ماه ضعیف است، می توان به کمک ابزار و همچنین با استفاده از دانسته های علم نجوم و همچنین نرم افزار ها ، مرتب فاصله زاویه رویت ماه نسبت به خورشید و ارتفاع مکان رویت از سطح دریا را بدست آوریم، و بدانیم که دقیقا در چه مکانی باید چه نقطه ای را رصد کنیم. که در این صورت نیازی به جست و جو برای مکان های مختلف برای رویت نیست و این نوع رویت بسیار سریع اتفاق می افتد. چرا که گاهی برای رویت هلال زمان زیادی وجود ندارد. بدین صورت که گاهی ابرها سد راه رصد ماه شده اند، و برای زمان کوتاه یک دقیقه ای و یا حتی 30 ثانیه ای این امکان پیش می آید که بتوان هلال را دید. که اگر در این 30 ثانیه به اشتباه نقطه ی دیگری دیده شود، فرصت از دست می رود.
البته فقهایی که تنها چشم عادی را ملاک می دانند، می گویند که پیدا کردن نقطه دقیق به کمک ابزار ایرادی ندارد. بدین صورت که ابتدا محل دقیق رصد بدست آورده شود، سپس در زمان رویت با چشم عادی آن نقطه دیده شود.

ازدیاد گروه های رصدی تاثیری در امر رصد دارد؟

بله، به شرطی که گروه های رصدی در نقاطی که احتمال رویت در آنجا بیشتر است پراکندگی خوبی داشته باشند.
ما در بحث رویت با دو مسئله مواجه هستیم: یکی شرایط و مشخصات نجوم، و یکی شرایط جوی و آب و هوایی، که هر دوی این ها در رویت موثر هستند. در ایران ما می بینیم که هلال در جنوب کشور به لحاظ مشخصات نجومی وضعیت بهتری دارد. چرا که ماه در زمان غروب ارتفاع بیشتری دارد، و چون در نزدیک افق غبار زیاد است، همانگونه که خورشید هنگام غروب تیره و تار به نظر می رسد، ماه نیز همین اتفاق برایش می افتد. به همین دلیل هرچه ارتفاع ماه نسبت به افق هنگام غروب بیشتر باشد، رویت هلال راحت تر صورت می گیرد. پس از لحاظ نجومی در اکثر مواقع بخش جنوبی کشور بهتر است.
به لحاظ مشخصات جوی هم هرچه محل رویت از سطح دریا بیشتر باشد، امکان رویت طبیعتا بیشتر است.
بنابراین پراکندگی گروه های رصدی اگر در محل های مناسب باشند مفید واقع می شوند. البته گاهی ازدیاد این گروه ها می تواند اثر منفی نیز داشته باشد. بدین صورت که اگر اکثریت این گروه ها به اندازه کافی وارد نباشند، و نتوانند که هلال را رویت کنند، و در مقابل تعداد اندکی موفق به رویت هلال بشوند، این پرسش ایجاد می شود که از میان مثلا 120 گروه، چگونه تنها 3 گروه توانستند هلال را ببینند؟

در بحث رویت علم تاثیر بیشتری دارد یا تجربه ؟

بطور مثال ممکن است گروهی از نظر علمی و نجومی دانش زیادی داشته باشند، ولی اگر تجربه رصد نداشته باشند، گاهی ریزه کاری هایی در مقام عمل پیش می آید که نمی توانند کارایی خوبی داشته باشند.

مردم دیگر آسمان را دوست ندارند..!

در زمان های نسبتا گذشته، مثلا حدود 200 سال پیش، مردم بیشتر با آسمان دوست بودند و نگاهشان به آسمان و ماه و ستارگان بیشتر بود. اما امروزه به دلیل مشغله کاری و همچنین آلودگی هوا و ساختمان ها و برج ها، سر و کار مردم با آسمان بسیار کاهش یافته است. آیا این موضوع تاثیری در زندگی نیز دارد؟

بله مردم در قدیم نگاهشان به آسمان بیشتر بود، و آسمان برایشان جذابیت های بیشتری داشت. امروز وسایل و تکنولوژی های امروزی افراد را از توجه به اطرافشان نیز باز می دارد، چه رسد به اینکه بخواهند آسمان را ببینند.
در قدیم که هوا که تاریک می شد، آسمان پر ستاره بود، بر خلاف امروز که شهر ها به دلیل نور شدید شهر، آسمان روشن تری دارند، که هرچه آسمان روشن تر باشند، ستارگان کمتر دیده می شوند، و آن شکوه و جذابیتشان کمتر می شود.

همچنین اینطور به نظر می رسد که هرچند علم پیشرفت کرده، اما بطور کلی اطلاعات مردم کاهش پیدا کرده است. نکته دیگر این است که امروز اکثرا از علم به جهت پول استفاده می شود، و از آنجایی که نجوم علم پول سازی نیست، معمولا افراد به سراغ آن نمی روند. البته در گذشته هم بخاطر پول به سراغ علم می رفتند، اما نه بصورت امروز که حتما همه چیز بخاطر مسائل مادی باشد.
مرحوم استاد ذوالفنون که استاد نجوم قدیم بنده بودند، در زمانی که من خدمت ایشان بودم حدود 90 سال سن داشتند، و در جلسات درس می فرمودند که در گذشته اگر کسی نجوم بلد نبود، او را عالم نمی دانستند، و حتی اگر علوم دیگری را نیز می دانست، او را دانشمند به حساب نمی آوردند. بر خلاف امروز که ممکن است فردی دکترای فیزیک داشته باشد، اما از نجوم اطلاعی نداشته باشد.
و به نظر من حیف هم هست. یعنی کسی که از نجوم اطلاعی نداشته باشد، از جهان و محیط پیرامونش بی خبر است. مثلا اگر بپرسید که تابستان یا زمستان به چه معناست، به لحاظ علمی نمی داند. یا مثلا تحویل سال یعنی چه؟ یا 30 ام اسفند یا سال کبیسه. یا اینکه فاصله سال های کبیسه لزوما 4 سال به 4 سال نیست، و گاهی 5 سال می شود. و یا مناطق قطبی که فکر می کنند دقیقا 6 ماه شب و 6 ماه صبح است.

از طرف دیگر اشارات قرآن نیز به مباحث نجومی بسیار است. که اگر ما بخواهیم علوم تجربی در قرآن را دسته بندی کنیم، شاید بتوان گفت یکی از علوم و موضوعات علمی که قرآن به آن بسیار پرداخته است، بحث نجوم است. بنابر این کسی که اطلاعات نجومی نداشته باشد، مفهوم و عظمت آیات نجومی قرآن را به آن صورت درک نمی کند. و اینکه این بحث سر دراز دارد...