دستاوردهای سه گانه  تاریخ اسلام پس از فتح مکه

هنگامی که از فتح مکه صحبت می شود، همواره از جنبه هایی از این رویداد بحث می گردد که محدود به همان دوران فتح می باشد اما کمتر اتفاق می افتد تا تاثیرات مثبت این فتح در ابعاد مختلف زندگی اسلام، مورد تحلیل واقع گردد. در این نوشتار به سه بعد مهم حیات اسلام پس از فتح اشاره خواهیم کرد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : إنَّ رسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله سارَ إلى بَدرٍ فی شهرِ رَمَضانَ ، و افتَتَحَ مَكَّةَ فی شهرِ رَمَضانَ ؛امام على علیه السلام : پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در ماه رمضان به جنگ بدر رفت و در ماه رمضان نیز مكه را فتح كرد.(1)

بُعد دینی

زندگی در مکه پس از فتح، متفاوت با چیزی بود که پیش از آن در این شهر جریان داشت. این بَعد از آن بود که ارزش های والای جدید، قبیله گرایی و تفاخر به پدران و انتقام جویی و نوعی از برتری جویی که منجر به نابودی شد و امتیاز خواهی برای بزرگان و قدرت بر جمع آوری ثروت از راه حق و باطل را از بین برده بود و جای آن را اخوّت دینی گرفته بود.

این معیارها در فرهنگ جامعه تأثیر گذاشت و اخلاق تازه ای را که الهام گرفته از قرآن بود پدید آورد و افق های تازه ای را بر اساس سیره نبوی پدید آورد که سابقه نداشت، به طوری که در دیدگاه های جامعه جدید اثر گذاشت و نخوت و عصبیّت جاهلی را از میان برد. یکی از پیامدهای آن این بود که فضای شعر را هم محدود به آن چیزی کرد که تنها برگرفته از دین بود و رنگی از اخلاق قرآنی داشت. البته ما نمی توانیم این وضعیت را شامل تمامی مردمان مکه آن زمان بدانیم. آگاهیم که مکه همان روزگار پر از بدوی ها و افراد بی فرهنگ از شهرنشینان بود که در کنار مؤمنانی که زندگی شان را وقف خدای متعال کرده و برای باورهایشان احترام قائل بودند، زندگی می کردند.

بُعد اجتماعی

یکی از پیامدهای فتح مکه توسط اسلام، پدید آمدن نوعی سازمان اجتماعی تازه بود که تمامی آداب و عادات را ویران ساخت و به جای آن رویّه تازه ای که مبتنی بر قرآن و سنّت نبوی بود، شکل گرفت. در این دعوت اجتماعی بود که زنده به گور کردن دختران که میان طوایفی از قریش و شمار فراوانی از عرب شایع بود از میان رفت. همین طور ازدواج با خواهر و عمه و خاله و دختران برادر و خواهر تحریم گشت و تعدد زوجات، از بیش از چهار همسر محدود شد. حتی همین مقدار هم با شروطی که قرآن گذاشته بود به شدت رو به کاهش گذاشت و یا از میان رفت. زن، آزادی زیادی را که عرب منکر آن بود به دست آورد و البته برای این آزادی حدودی گذاشته شد که تعدّی از آن روا نبود. او نبایست زینت خود را جز در جای خاص و تعریف شده (آن چنان که در سوره نور آمده) آشکار می کرد. در سازمان اجتماعی تازه، مسأله ازدواج و طلاق تعریف شده بود. همین طور قوانین مربوط به شیر دادن. با بردگی هم مبارزه سختی صورت گرفت و به جای آن نظم جدیدی که از مشکلات بردگان می کاست استقرار یافت و حقوقی به آنان داده شد که قریش و عرب به آن باور نداشتند. در این نظام جدید، راه هایی برای آزادی بردگان تدارک دیده شد که بسیار فراوان بود.

شراب و قمار هم تحریم گردید. همین طور تمامی نظام خرید و فروش و قضاوت و میراث که سبب برانگیختن روح طغیان و تجاوز می شد، ملغی گردید و به جای آن نظم تازه ای که جانبدار عدالت و مساوات در حدود شرعی آن بود، بر پا شد. در این وقت که بیشتر بزرگان صحابه یا چهره های برجسته قریش در این فضای تازه عازم مدینه شده تلاش می کردند تا پای جای پای رسول صلی الله علیه و آله بگذارند و رسول صلی الله علیه و آله هم به خاطر لطفی که به مدینه داشت و به او پناه داده و حمایتش کرده بودند، از بازگشت مهاجران به مکه کراهت داشت. آری در این وقت و به رغم آن وضعیت، مکه همچنان پر از ساکنان اصلی خود از تیره های مختلف و کسانی از اعراب مهاجر به آن و نیز موالیِ جذب شده به آنجا بود. این افراد بر پایه آموزه های جدید به معاملات تجاری خود پرداخته، به کارهای صنعتی معمول و محدودی که با آنها آشنایی داشتند و نیز کشت و زرع و باغستان هایی که در اطراف مکه و نواحی آن داشتند، مشغول بودند.

بُعد علمی

موقعیت تجاری مکه در روزگار قریش چنان ایجاب کرده بود تا آنان مجبور به ثبت و ضبط امور تجاری خویش باشند. به همین دلیل، کاتبانی در آنجا بودند که می توانستند اقدامات تجاری را که تا شرق و غرب امتداد داشت ثبت کنند. حتی شواهدی وجود دارد که نشان می دهد برخی از زنان هم با کتابت آشنا بودند، چنان که حفصه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین بود. زمانی که وحی بر رسول صلی الله علیه و آله آغاز گردید، آن حضرت در نوشتن قرآن توسط کاتبان تا سر حد امکان، اصرار داشت. این علاوه بر آن بود که به حافظه نیرومند برخی از ممتازین از صحابه هم اعتماد می شد. به رغم آن که کتابت، چندان قوی و سریع نبود، اما نوشتن روی هر آنچه مقدور بود، از قبیل چوب، استخوان، پوست و سنگ صورت می گرفت. البته می دانیم مصحف قرآنی که شماری اوراق میان دو جلد بود، می توانست از پوست هم باشد نه آن که لزوماً از کاغذ باشد.  عنایت رسول صلی الله علیه و آله به کتابت در مدینه بیشتر شد. شاهد آن که هر کسی از اسرای مکه که کتابت می دانست، می توانست با آموختنِ نوشتن به ده نفر از مسلمانان، خود را آزاد کند.(2)

کتاب های سیره و مغازی و آثاری مانند کتاب های طبقات در زمینه اخبار مربوط به امام علی علیه السلام و ابن مسعود و ابن عباس و ابوذر غفاری و ابوالدراء به ما می گویند که آنان بعد از فتح مکه، به این شهر رفت و آمد داشتند. از این مطالب می توان دریافت که مکه از دانش آنان بهره مند می شده و بر معارف تازه اش به خاطر همین ارتباطها می افزوده است. به ویژه که می دانیم چهره های یاد شده دارای عالی ترین مراتب علمی میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند. درباره برخی از اینها گفته می شد: اگر همه مردمان روی زمین نزد آنها آیند، باز آنها به لحاظ علمی بر آنان سروری دارند. باید به این مطالب، این نکته را هم افزود که مردمان مکه نیز پیش از رحلت رسول صلی الله علیه و آله به مدینه رفت و آمد داشتند و نزد برخی از مهاجران اقامت کرده، هر آنچه آنان از دانش داشتند برای رفع جهالت خویش از آنان فرا گرفتند. این نیز نوعی بهره گیری علمی بود که مکیان در دوره مورد بحث ما از آن برخوردار بودند. ابن هشام در باره معاذ بن جبل می نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه وی را به عنوان قاضی مکه منصوب کرد، درست همان وقت که عتاب بن اسید را امیر مکه گردانید. ما از دانش معاذ بن جبل و امتیازات علمی او آگاهیم و این را هم باید نوعی دیگر از انواع بهره مندی های علمی مکیان به لحاظ تعلیم و تربیت به شمار آوریم. طبری می افزاید: رسول صلی الله علیه و آله هُبَیره بن شبل ثقفی را هم با وی شریک گردانید.(3) ابن حجر در الإصابه گوید: هبیره در سال فتح- سال هشتم هجرت- ولایت مکه را داشت و زمانی که رسول صلی الله علیه و آله از طائف برگشت، امارت مکه را به عتاب سپرد.(4)