تصویر بریتانیا در اذهان مردم ایران طی جنگ دوم جهانی

حضور نیروهای انگلیسی در خاک ایران و دخالت آشکار دولت بریتانیا در امور داخلی کشورمان، که یکی از عوامل اصلی و عمده وضعیت ناخوشایند و فلاکت بار کشور ایران محسوب می شد، پیامدهای نامطلوبی را در راستای ضربه به اعتبار و حیثیت این دولت استعمارگرِ کهنه کار در جامعه ایران داشته و بیش از پیش موجب خدشه دار شدن وجهه بریتانیا در افکار ایرانیان گردید. در این مقاله کوتاه، سعی بر آن است تا بر اساس روایات خودِ مأموران سفارت انگلیس، به این موضوع پرداخته شود، و راهکار انگلیسیها برای مواجهه با این مسئله، مورد واکاوی قرار گیرد.

کاهش محبوبیّت انگلیس به گزارش سفارت انگلستان در تهران

 در اواسط فروردین ماه 1322ش بود که سفارت انگلستان در تهران، طی گزارشی به وزارت امور خارجه آن کشور، از علل رویکرد مثبت جامعه ایران نسبت به رقبای خود یعنی شوروی و نگاه منفی ایرانیان نسبت به خود روایت نمود:

یکی از نکات حائز اهمیت که عوامل سفارت بریتانیا به آن اشاره نمودند، در رابطه با تأثیر موقعیت و جایگاه اجتماعی ٓاقتصادی افراد جامعه در رویکردشان نسبت به دو ابرقدرت سوسیالیست و کاپیتالیست آن برهه زمانی جهان یعنی شوروی و انگلستان بود. چنان که نگرش اکثریت جامعه که از طبقات اجتماعی پایین و نامرفّه به شمار می رفتند، با نگاه اقلیّت مرفّه و طبقه بالای کشور، در این زمینه، کاملاً متفاوت بود: «مالکان و زمینداران به مراتب بیشتر از فقرا از روسها هراس دارند، به نظر می رسد شرایطی در حال شکل گیری است که در آن توده ها به اتحاد شوروی نزدیک تر می شوند و طبقات برخوردار نیز بیش از پیش خود را به بریتانیا نزدیک می کنند. در واقع، روسیه مدافع حقوق مستضعفان تلقی می شود و رهبران گروههای ناراضی، اتحاد شوروی را طرفدار انقلاب علیه طبقات حاکم کنونی معرفی می کنند».

در واقع، پیامدهای شوم ناشی از این جنگ هولناک، بیش از پیش سبب شکاف طبقاتی و فاصله بین اقلیّت ثروتمند و اکثریّت مردم فقیر و مفلوک جامعه ایران گردیده بود، و از آنجایی که روسها با برپایی حکومتی مبنی بر مشی کمونیستی در کشور خود ادّعای حمایت از اقشار نامرفّه و طبقات پایین جامعه را داشتند، اکثریت مردم جامعه ایران به سوی آنها گرایش پیدا می کردند:«شرایط امروز ایران به گونه ای است که توده های مردم را به سوی هر کسی که با آنها ابراز همدردی کند سوق می دهد. در میان طبقات پایین جامعه، نارضایتی از زمینداران و صاحبان صنایع به چشم می-خورد، تفاوت سطح زندگی فقیر و غنی به شکل شرم آوری افزایش یافته است، وضعیت طبقات پایین تر در اکثر شهرها دردآور است و این توده ها از نبود غذا، لباس، دارو و آموزش رنج می برند توده های مردم، روسها را با خود همسوتر می بینند و بریتانیا را مسئول رنجهای خود تلقی می کنند».

مطبوعات ایرانی یکی از ارکان اصلی هجمه انتقادات و حملات لفظی علیه بریتانیا بودند، و بیش از پیش جامعه را بر ضد انگلیسیها تحریک می کردند، بنابر گزارش عناصر سفارت بریتانیا، مورخ اواخر سال 1321ش، حدود چهل روزنامه در تهران منتشر می گردید که در آنها، دول متّفق علّت اصلی تمام ناکامی اقتصادی ایران معرفی می شدند، در این میان، دولت بریتانیا بیش از دول دیگر در نوک پیکان انتقادات قرار داشت. عناصر سفارت انگلیس کاملاً بر این امر واقف بودند که مطالب مطبوعات ایرانی بازتابی از روند افکار عمومی در ایران است، و این که رفتارهای آنان با همتایان روس خود، از سوی ایرانیان، مقایسه می گردید: «متأسّفانه لحن ضدانگلیسی مطبوعات بازتاب روشنی از روندی است که افکار عمومی ایران در خلال سختیها و محرومیّتهای زمستان گذشته طی کرده است. در ایران شرایطی ایجاد شده است که در آن عملکرد ما با عملکرد روسها در مناطق تحت نفوذ اتحاد شوروی مقایسه می شود. بنابه دلایل طبیعی و به علّت اراده دولت بریتانیا مبنی بر ارسال کمکهای لازم برای اتحاد شوروی، شرایط در مناطقی از ایران که تحت نفوذ روسها قرار دارد به مراتب بهتر از دیگر مناطق این کشور است».

در چنین موقعیّتی، عناصر بریتانیایی در ایران مبادرت به اِتخاذ دو راهکار نمودند. اول این که با مشی تهدید و اِرعاب نسبت به مسئولان حکومت ایران، آنان را مجبور نمودند تا مطبوعات را از مخالفت با انگلستان برحذر دارند، «انتقاد از سیاستهای بریتانیا کاهش یافته است، مطبوعات لحنی ملایم تر به خود گرفته اند، احتمال دارد اتخاذ این لحن ملایم از سوی مطبوعات به علت هشدارهای نخست وزیر باشد. نخست وزیر اخیراً گفته بود دیگر نمی تواند در برابر خواسته های سفارت بریتانیا در تهران مبنی بر توقیف روزنامه های منتقد مقاومت کند». میزان جدّیّت انگلیسیها در این زمینه به حدّی بود که، با توجّه به نفوذشان در ساختار حکومت ایران طی آن برهه زمانی، روزنامه هایی که دولت انگلستان را در معرض هجمه شدید انتقادات خود قرار می دادند، سرنوشتی جز توقیق و عدم انتشار نداشتند.

تدبیر انگلیسی ها برای اعاده حیثیت از دست رفته خود

در همان برهه زمانیِ جنگ، مردم بسیاری از نقاط ایران با یک بیماری مهلک و گسترده به نام تیفوس دست و پنجه نرم می کردند، ازین رو نیاز مبرمی به کمکهای مادّی و به ویژه درمانی داشتند، که این نیز فرصت مناسبی برای خودنمایی و تظاهر به بشردوستی از سوی بریتانیا بود. درمان بیماران تیفوسیِ ایرانی در یک بیمارستان مجهّزِ هزار تختخوابی متعلق به نظامیان انگلیسی، یکی از اقدامات مهم در این زمینه بود، که بنابر روایت شخصِ سفیر انگلیس:«این خود یک کار تبلیغاتی بسیار مهم است». شاید نوع دوستی و کمک به ایرانیان مصیبت زده و مبتلا به بیماری تیفوس را بتوان از دلایل برجسته این اقدام انگلیسیها عنوان نمود، امّا بدون شک، به همین اندازه مهم و تأثیرگذار، انگیزه تبلیغاتی و کسب وجهه مثبت در جامعه ایران به نفع بریتانیا بوده است. براساس گزارش سفارت انگلیس: «یک بیمارستان عمومی  هندیها در تهران از روز آوریل تاکنون ایرانیان مبتلا به تیفوس را پذیرش می کند، بی شک چنین کمکی توسط ارتش بریتانیا بسیار موردتقدیر است و هرچه تعداد بیمارانی که در این بیمارستان پذیرش شوند، افزایش یابد تأثیرگذاری آن نیز بیشتر خواهد بود». همچنین بر اساس گزارشی دیگر:«اقدام مسئولان نظامی بریتانیا در تخصیص بیمارستانی با تمام تجهیزات و کارکنان لازم برای مداوای ایرانیهای مبتلا به تیفوس تأثیر بسیار مثبتی بر افکار عمومی ایران نسبت به بریتانیا داشته است. همچنین اعزام تیمهای پزشکی  سیّار به مناطق مختلف که اکنون در کرمانشاه به سر می برد تأثیری بسیار عالی بر افکار عمومی نسبت به  بریتانیاییها بر جای گذاشته است».

یکی از اقدامات انگلیسیها برای کمک به توده مفلوک و رنج کشیده ایران، در راستای انجام تبلیغات و ایجاد اعتبار برای بریتانیا در جامعه ایران، تشکیل «کمیته امدادرسانی ایران و انگلیس» بود:
اقدام دیگرِ سفارت بریتانیا در راستای نفوذ در جامعه ایران و تأثیرگذاری بر افکار ایرانیان، در زمینه فرهنگی بود. برپایی «موءسّسه انگلیس-ایران»، یک نمونه واضح در این عرصه به شمار می رفت، موءسّسه ای که با تاسیس کتابخانه و مبادرت به برگزاری کلاسهای عادی به زبان انگلیسی برای علاقه مندان، در ترویج فرهنگ انگلیسی می کوشید. «فعالیتهای «شورا» در تهران پاسخگوی نیازهایی است که مدّتها مورد غفلت قرار گرفته اند. شور و شعفی که فعالیتهای این «شورا» به دنبال داشته است، بسیار چشمگیر است. این گونه فعالیتها می تواند بهترین نوع تبلیغات برای بهبود افکار عمومی نسبت به بریتانیا باشد».

علاوه بر این، از همان ماههای آغازین اشغال ایران به وسیله انگلیسیها بود که آنان با ایجاد دفتری تحت عنوان «اداره روابط عمومی سفارت دولت اعلیحضرت پادشاه بریتانیا در ایران» درصدد انجام تبلیغات گسترده ای علیه دستگاه تبلیغاتی آلمانها برآمدند. راه اندازی اولین روزنامه انگلیسی زبان در ایران، پخش فیلمهای سینمایی و تبلیغاتی انگلیسی در تهران و شهرستانها، ایجاد مراکز اطلاع رسانی مرتبط با کنسولگریهای بریتانیا در شهرستانها، و برگزاری نمایشگاههای عکس در کنسولگریهای انگلیس در نقاط مختلف ایران، از جمله اقدامات تبلیغاتی دولت بریتانیا در ایران بود .علی رغم همه این تکاپوها از سوی عناصر انگلیسی در راستای کسب وجهه مثبت برای دولت بریتانیا در جامعه ایران و همسو نمودن ایرانیها با مشی انگلیس، ظاهراً آن طور که باید موفّق نبوده و به نتیجه موردنظر خود نایل نگردیدند، چنان که در اوایل سال 1323ش بود که سفارت انگلیس در گزارش خود به وزارت امور خارجه آن کشور، حتّی ایرانیها را به قدرناشناسی متّهم کرده، باز هم از میزان بالای نفوذ شوروی در میان مردم ایران سخن به میان آورد.