بالاخره به حج برویم یا نرویم؟

انجام مناسک حج امسال اما و اگرهای بسیاری ایجاد کرده است. از طرفی عربستان قصد همکاری ندارد و قصد دارد عزت حجاج را لکه دار کنند و از طرفی دیگر مراجع عالیقدر هم با این اوصاف درباره انجام حج نظراتی را فرموده اند.

حجة الاسلام دکتر امید پیشگر- بخش احکام اسلامی تبیان

حج عبادتی است که وجوب آن به صراحت در قرآن آمده است(آل عمران:97) و روایات، آن را یکی از ارکان اسلام برشمرده اند(کافی،2/18) بر این اساس علمای دین، حج را از ضروریات اسلام و ترك آن را با اقرار به واجب بودنش، از گناهان كبیره و با انكار، موجب كفر دانسته(مناسک، ص15) و بر فوری بودن وجوب آن فتوا داده اند(همان، ص16) به این معنا که فرد باید آن را در همان سال اولِ استطاعت به جا آورد.
انجام حج به قدری اهمیت دارد که اگر مسلمانی بدون دلیل شرعی حج واجبش را ترک کند بر اساس روایت امام صادق(علیه السلام)؛ هنگام مردن به کیش یهودی یا مسیحی از دنیا خواهد رفت(کافی، 4/268).
اما باید دانست که این عبادت مهم به مانند دیگر عبادات، وقتی واجب می شود که شرایط وجوب آن تحقق یابد. چهار شرط واجب شدن حج که بدون وجودِ تمامی آنها، حج واجب نیست عبارتند از: عقل، بلوغ، استطاعت و آزاد بودن (بنده نبودن).
استطاعت یعنی داشتن توان مالی(استطاعت مالی) و بدنی(استطاعت بدنی) و نیز امکان طریقی(استطاعت طریقی) و زمانی(استطاعت زمانی) برای رفتن به سفر حج و انجام اعمال آن.

به عبارت دیگر شرط استطاعت وقتی محقق می شود که فرد برای انجام حج از نظر مالی، سلامت جسمی و نیروى بدنی، ایمنی راهها و نیز وجود زمان کافی برای رسیدن به اعمال حج، مشکلی نداشته باشد(جزئیات این احکام را کتابهای فقهی ببینید).
اما اگر با فقدان یکی از این چهار لازم، شرط استطاعت محقق نشد وجوب حج نیز برداشته می شود.
برای مثال اگر حکومت حاکم بر مکه، اجاز ورود مسلمانان به آن سرزمین را نداد یا آنقدر وقت کشی کرد که زمان لازم برای ساماندهی و رساندن مسلمانان به مکه برای اعمال حج از دست رفت، شرط استطاعت محقق نشده و دیگر حج واجب نخواهد بود.
آنچه را تا اینجا گفتیم می توان واجب نبودن حج به دلیل وجود مانع، مانعی برای تحقق شروط نامید.
اما گاه انجام حج، نه به یک مانع؛ بلکه با یک مزاحم برخورد می کند.
تزاحم وقتی است که مکلف بین انجام حداقل دو تکلیف گرفتار می شود به گونه ای انجام هر دو آنها با هم امکان پذیر نیست(ر.ک به فرهنگ فقه، 2/456)؛ مانند زمانی که نامحرمی در حال غرق شدن است و امر دایر بین نجات جان او با لمس حرام و ترک لمس او و غرق شدن اوست. در اینجا قاعده ای وجود دارد به نام ترجیح اهم بر مهم که به حکم این قاعده، وظیفه، نجات آن نامحرم است.
درباره حج نیز فرموده اند:
اگر رفتن به حج، موجب انجام حرام یا ترك واجب شود باید اهمیت هر كدام لحاظ شود، اگر حج اهمیتش بیشتر باشد، باید انجام؛ وگرنه «باید ترك شود». (مناسک، ص16)

به نظر می رسد داستان حج امروز ما بیشتر از این باب است نه از آن باب؛ چرا که حج امروز با حداقل دو اصلی که اسلام، ما را به رعایت آن فرمان داده متزاحم گشته است: اصل عزت، اصل حرمت.
آنچه امروز حاکمان سعودی به دنبال آنند تا با قبولِ ما، راه حج بر ما بگشایند زیر پا گذاشتن اصل عزتی است که بالاتر از قانون اساسی و اصول سیاست خارجه، قرآن کریم در کنار خدا و رسول(صلی الله علیه و آله) سندش را به نام ما مؤمنین زده است:
لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ : عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است. (منافقون:8)
عزت همان است که سیدالشهداء(علیه السلام) «سر» داد تا آن را از دست ندهد و اگر فرمود: هیهات منا الذلة (احتجاج، 2/300) برای آن بود تا درسی بشود برای ما که تحت هیچ شرایطی تن به ذلت ندهیم.
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) با تاکید بر اینکه ذلت پذیری برابر است با خروج از مسیر اهل بیت(علیهم السلام) فرمود: هر كه آزادانه، خوارى (ذلت) را بپذیرد، از ما خاندان نیست.(تحف العقول، ص58)
مزدوران سعودی به دنبال آنند که حج را به قیمت هتک حرمت و کرامتمان با ما حساب کنند؛ همان حرمتی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن را بالاتر از همین کعبه معرفی کرد.

ابن عباس نقل می کند: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به كعبه نگریست و فرمود: آفرین بر تو خانه! چه بزرگى تو و چه بزرگ است حرمت تو! [امّا] به خدا سوگند كه مؤمن نزد خداوند، با حرمت تر از توست؛ زیرا خداى تعالى از تو تنها یك چیز را حرام كرد و از مؤمن، سه چیز را: مالش را، جانش را، و گمان بد بردن به او را. (تنبیه الخواطر،1/52)
بر کسی پوشیده نیست که امروز وجوب حج با وجوب حفظ عزت و حرمت ما تزاحم پیدا کرده است. بر ماست تا اهم را یافته آن را بر مهم مقدم کنیم. اگر مصلحت ناگفته و از دید ما پوشیده ای در کار نباشد سخن و سیر عملی اهل بیت(علیهم السلام) که معلمان حقیقی دین خدا هستند به ما می گوید بی تردید حفظ عزت و حرمت بر انجام حج ترجیح دارد و باید حج با ذلت و هتک حرمت را کنار گذاشت.
این را هم باید دانست که وقتی مسأله با ترجیح «اهم» حل شد باید «مهم» را ترک و به انجام «اهم» قیام کرد برای همین دربار حج فرموده اند:
اگر رفتن به حج، موجب انجام حرام یا ترك واجب شود باید اهمیت هر كدام لحاظ شود، اگر حج اهمیتش بیشتر باشد، باید انجام؛ و گرنه «باید ترك شود». (مناسک، ص16)
حال سخن برخی از مراجع و علمای بزرگوار دین را مرور می کنیم تا هم با مواضع ایشان درباره حجی که بخواهد اینگونه برگزار شود آشنا شویم و هم تاییدی باشد بر آنچه با تحلیل آیات و روایات و فتاوا به آن رسیدیم:

حضرت آیت الله مکارم شیرازی:

قصد سعودی ها با توجه به قرائن واضح از اعمالی که انجام می دهند توهین است. (آنها) می خواهند انتقام یمن، سوریه و عراق را از ایران در مساله حج بگیرند که خداوند و بندگان او به این حج راضی نمی شوند.
باید از حج امسال صرف نظر کنیم چرا که ما حجی عزتمندانه، آبرومندانه و با رعایت شأن حجاج می خواهیم. (پایگاه معظم له، 23/2/95)

حضرت آیت الله نوری همدانی:

در موضوع حج باید همواره عزت اسلام و مسلمانان حفظ شود و تا زمانی که امنیت و عزت مسلمانان حفظ نشود ما زائری اعزام نخواهیم کرد. در زمان امام راحل، حج به مدت یک سال تعطیل شد؛ زیرا ما باید به دنبال عزت و امنیت اسلام و مسلمانان باشیم؛ باید به شکلی رفتار کنیم که به نوعی بیان نشود که عربستانی ها ما را به حج راه نمی دهند بلکه باید به گونه ای بیان شود که ما حاضر نیستیم با این وضع مدیریت سعودی ها اعزامی به حج داشته باشیم.
وقتی امنیت و عزت ما در خطر است دیگر حج واجب نیست؛ انقلاب اسلامی ما برای امنیت و عزت و کرامت اسلامی بوجود آورد و نمی توانیم با کسانی که با صهیونیست ها همراه هستند ، همکاری کنیم.
اگر آنها شرایط ما را نپذیرفتند ، قطعا نباید اعزام داشته باشیم؛ نباید اجازه دهیم که هیچ ایرانی به هیچ ترتیبی به حج برود. (پایگاه معظم له، 23/2/95)

حضرت آیت الله سبحانی:

(با اشاره به روایات اهل بیت(علیهم السلام) در زمینه جایگاه حج فرمودند:) باید در این زمینه به شرایط و واجبات این موارد و موضوعات مهمی از جمله امنیت و عزت حجاج توجه کامل صورت گیرد، باید پیگری ها صورت گیرد تا حج با عزت انجام شود. (پایگاه معظم له)

حضرت آیت الله جوادی آملی:

این مساله شرعی را مردم بدانند که اگر امسال سال استطاعت آنهاست و امسال از نظر مالی مستطیع شده اند، آنها مسئولیت شرعی ندارند برای آنکه از نظر شرعی مستطیع نشده اند. (پایگاه معظم له)