عملی که از شراب بدتر است!

در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) آمده است: "خداوند متعال براى شر و بدى، قفل هایى قرار داده که کلید آن قفل ها شراب است (چرا که مانع اصلى زشتی ها و بدی ها عقل است و مشروبات الکلى عقل را از کار مى اندازد) سپس اضافه فرمود: دروغ از شراب هم بدتر است. (اصول کافى ج 2 ص 339)

هیچ انسانی فطرتاً دروغگو نیست؛ بلكه دروغگویی را از محیط خود، یعنی خانواده، مدرسه، دوستان و به طوركلّی اجتماعی كه در آن زندگی می كند یاد می گیرد. این خوی ناپسند به مرور زمان تبدیل به عادت شده و گاه كل شخصیّت فرد را پوشش می دهد؛ بنابراین دروغگویی افراد، هم از نظر علّت و زمینة پیدایش، و هم از نظر میزان و شدّت و ضعف با یكدیگر متفاوت است.

دروغ از منظر قرآن کریم

در قرآن کریم آیات متعددی در زمینه ی دروغ وجود دارد که در اینجا به چند نمونه اشاره می شود:
١ـ «ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید و نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.» (صف/سوره۶۱، آیه ۲-۳)
با توجه به این آیه معلوم می شود که دروغ در نزد خدای متعال ناپسند شمرده شده است و موجب دوری انسان از خدا می شود که این خود عذاب روحی بس بزرگی است و در کنارش عذاب دوزخ را نیز در برخواهد داشت.

٢ـ در جایی دیگر از قرآن کریم خداوند متعال می فرماید: «تنها کسانی دروغ پردازی می کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغگویانند.» (نحل /سوره۱۶، آیه ۱۰۵) با توجه به این آیه، فرد دروغگو به قدری از سوی خداوند مورد مذمت قرار گرفته که او را بی ایمان معرفی کرده و هیچ فرد بی ایمان مؤمن تلقی نمی گردد.
٣ـ در آیه ای دیگر می فرماید: «در حقیقت خداوند آن کسی را که دروغ پرداز ناسپاس است هدایت نمی کند.» (زمر/سوره ۳۹، آیه ۳)
در آیات دیگر  نیز می فرماید: «دروغگو مستحق لعنت و سزاوار خشم پروردگار عالم است.» (نور/سوره۲۴، آیه ۷)

در چه مواردی دروغ گفتن جایز است؟

راست گویى و مبارزه با کذب و دروغ از اهمیت فوق العاده ای در تعلیمات اسلامی برخوردار است. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: "نگاه به رکوع و سجود طولانى افراد نکنید، چرا که ممکن است عادت آنها شده باشد، به طورى که اگر آن را ترک کنند ناراحت شوند، ولى نگاه به راست گویى و امانت داری آنها کنید" (الکافی، ج 2، ص 104)؛ یعنی راست گویى و امانت ملاکِ خوبی و ایمان افراد است.
در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) آمده است: "خداوند متعال براى شر و بدى، قفل هایى قرار داده که کلید آن قفل ها شراب است (چرا که مانع اصلى زشتی ها و بدی ها عقل است و مشروبات الکلى عقل را از کار مى اندازد) سپس اضافه فرمود: دروغ از شراب هم بدتر است. (اصول کافى ج 2 ص 339)
رابطه دروغ و گناهان دیگر از این نظر است که انسان گناهکار هرگز نمى تواند، راستگو باشد، چرا که راستگویى موجب رسوایى او است، و براى پوشاندن آثار گناه معمولا باید متوسل به دروغ شود. به عبارت دیگر، دروغ انسان را در مقابل گناه آزاد مى کند، و راستگویى محدود. (تفسیر نمونه، ج 11، ص 413)
یکی از ضررهای بزرگ دروغ این است که نابود کننده سرمایه اطمینان است. مى دانیم مهمترین سرمایه یک جامعه اعتماد متقابل و اطمینان عمومى است، و مهمترین چیزى که این سرمایه را به نابودى مى کشاند دروغ و خیانت و تقلب است، و یک دلیل عمده بر اهمیت فوق العاده راستگویى و ترک دروغ در تعلیمات اسلامى همین موضوع است، ولی با این حال در موارد و شرایطی که اضطرار (احتیاج شدید) به دروغ گفتن در کار باشد گفتن دروغ جایز شمرده شده است، اما این جواز به مقدار اضطرار تا زمانی است که اضطرار وجود داشته باشد نه بیشتر. مقصود از اضطرار در اینجا، احتیاج شدید به ارتکاب دروغ برای جلو گیری از ضرر های بزرگی همچون به خطر افتادن جان انسان یا سلامتی او و یا جلوگیری از تهاجم دشمن به سرزمین اسلام و یا جلو گیری از اختلاف بین برادران مسلمان و به طور کلی تمام مواردی که اهمیتش از قبح دروغ بیشتر باشد.

این نکته را باید متذکر شد که اگر چه دروغ گفتن از دید شرع در موارد اضطرار و براى دفع ضررهای بزرگ و غیر قابل تحمل جایز است، اما چنانچه راهى وجود داشته باشد که بدون ارتکاب دروغ، ضرر را دفع کند باید آن راه بر گزیده شود. یکی از این راهها روش «توریه» است. توریه یعنی کلامى که از آن دو معنا فهمیده شود: یکى معناى ظاهر و آشکار که ذهن شنونده به سرعت به آن منتقل مى شود، و دیگرى معناى نهانى و ناپیدا که مقصود اصلى گوینده است و ذهن شنونده به آن منتقل نمى شود. اگر انسان براى برطرف کردن زیان از خود یا مسلمانى دیگر ناچار به استفاده از توریه یا دروغ شود، لازم است «توریه» کند.
در موارد اضطرار به ارتکاب دروغ، فرقی نیست که ضرر متوجه خود انسان باشد یا متوجه دیگر مومنین.
 حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: همانا شخصى در حق برادر مسلمانش سخن راستى مى گوید که با این گفتار، او را گرفتار مى کند؛ پس نزد خدا از دروغگویان است و همانا شخصى در حق برادر مسلمانش دروغى مى گوید که با آن دروغ، از او دفع ضرر مى کند؛ پس نزد خدا از راستگویان است. (وسائل الشیعة، ج 12، ص 255 ح 16238)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: در روز قیامت، از هر دروغى بازخواست مى شود، مگر از سه مورد: یکى این که شخصى که در حال جنگ، [دشمن را] فریب دهد، این دروغ از او برداشته مى شود؛ دوم هنگامى که دروغ باعث «اصلاح ذات البین» (حل اختلاف و ایجاد صلح و آشتى بین دو مسلمان) شود و....(کافى، ج 2، ص 342، ح 18)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به حضرت على (علیه السلام) وصیت فرمود: همانا خداوند دروغ به مصلحت و خیر را دوست دارد و از راستى که فساد در پى داشته باشد، متنفر است. (وسائل الشیعه، ج 12، ص 252، ح 16229)

راه های درمان دروغگویی

١ـ اصلی ترین راه درمان دروغگویی این است كه فرد دروغگو نخست در آیات و روایاتی كه در مذمّت دروغ وارد شده، بیندیشد تا بداند كه اگر آن را ترك نكند، هلاكت گریبان گیرش خواهد شد و به یاد بیاورد كه شخص دروغگو به تدریج ارزشمندی و آبرویش از بین رفته، پیش مردم رسوا خواهد شد.
٢ـ توجّه داشته باشد كه اگر دروغگویی را ترك نكند، فرد دروغگو بر اثر فراموشی، در بعضی موارد، گفته خود را تكذیب نموده، خلاف آن را بیان می كند و در نتیجه بین مردم رسوا می گردد.
٣ـ توجه مستمر به ضررهای دروغگویی؛ در پایان لازم است به این نكته توجّه شود كه! درمان دروغگویی احتیاج به تصمیم جدی و گذشت زمان دارد؛ زیرا از بین بردن یك رفتار زشت و جایگزین كردن خُلق نیك و شایسته، با یك بار و چندبار امكان پذیر نیست، باید افراد را تشویق نمود تا مدّتی به اعمال نیك و شایسته بپردازند و از كار زشت مانند دروغ دست بردارند.