از گلستان من بِبَر ورقی

به مناسبت روز بزرگداشت سعدی

«سعدی معانی لطیف تازه را در عبارات آسان بیان می کند و از تعقید و تکلف برکنار می مانَد»؛ این عبارتی است که عبدالحسین زرین کوب درباره سعدی شیرازی، شاعر پرآوازه ی قرن هفتم هجری می گوید. به مناسبت روز بزرگداشت این شاعر نامی مرورکوتاهی داشتیم بر آثار و ویژگی های او.

سعدی شیرازی (سده هفتم هجری قمری)، شاعر پرآوازه ی سرزمین پارس که آسمان ادب فارسی را با کلام شیرین و دلچسب خود درخشان کرده است. همان گونه که حکیم فردوسی، با سرودن شاهنامه تأثیر بسزایی در زنده کردن واژه های اصیل فارسی داشت و جان تازه ای به این زبان بخشید، سعدی نیز پس از فردوسی در نشر فرهنگ ایرانی- اسلامی به سایر بلاد تلاشی وافر داشت. وی بخش اعظم عمر خویش را در سفر به شهرها و کشورهای دیگر سپری کرد و از این سفرها توشه های بسیاری اندوخت. سعدی در نظامیه ی بغداد در محضر امام محمد غزالی تلمذ نمود و از حضور در مجالس درس عالمان بزرگی چون شهاب الدین عمر سهروردی و ابوالفرج جوزی بهره گرفت. او مردی است دنیا دیده و اندیشه ور که فراز و نشیب های بسیاری را پشت سر گذاشته است و این تجربه ها را در غالب پند و نصیحت چه به عموم مردم و چه به پادشاهان و حاکمان گوشزد می کند.
استاد سخن، تخلص خود را از ممدوح خود اتابک ابوبکر بن سعد زنگی، حاکم فارس، گرفت. از آثار فرهنگ ساز و معروف  او در میان مردم ادب دوست ، بوستان و گلستان و دیوان اشعارش از شهرت بیشتری برخوردار است.
بوستان سعدی، منظومه ای است حاوی حکایات و داستان های کوتاه اخلاقی در ده باب.
گلستان سعدی تلفیقی از نثرآهنگین و نظم در یک دیباچه و هشت باب.
دیوان اشعار سعدی شامل غزلیات، قصاید، رباعیات، مفردات، ترجیع بند و چند قصیده و غزل به زبان عربی.
وی رساله هایی نیز به نثر دارد ؛ نصیحةالملوک، رساله ای در عقل و عشق، الجواب و مجالس پنجگانه.

زبانی ساده و بی آلایش

آنچه در موضوع پرداختن به آثار سعدی باید مورد توجه قرار گیرد زبان ساده و بی آلایش او در تفهیم مفاهیم است که از آن به سهل و ممتنع یاد می کنیم و این ساده گویی او به دلیل همزیستی اجتماعی او و زندگی تنگاتنگی است که با عموم مردم دارد. همین امر سخن او را از شاعران و نویسندگان دیگر متمایز می کند. غالب کسانی که آثار سعدی از جمله بوستان و گلستان را مطالعه می نمایند به سادگی و روانی و فهم آن اقرار می کنند؛ اما این چیزی از ارزش کلام او نمی کاهد چرا که او هرگز معنا را فدای واژه های دور از فهم نکرده است؛ از اینرو گلستان و بوستان مرزهای جغرافیایی را در نوردیدند و شهرتی جهانی یافتند. کلام سعدی باب طبع همگان است و بر کام خوانندگان این آثار شیرین می نشیند. کلامی بی آلایش که در وهله ی اول بسیار سهل و آسان به نظر می رسد اما وقتی قرار باشد بیتی همانند او سروده شود بسی دشوار می نماید و این معنای سهل و ممتنع بودن سروده های اوست.
سعدی در گلستان با تلمیح از آیات قرآن کریم و احادیث نبوی و اخلاق اسلامی و طبع شاعرانه اش بیشترین بهره برداری اخلاقی را از بیان مطالب برده است. وی همچنین با بیان حکایات دلنشین، خوانندگان خویش را به سمت و سوی مسائل مهم اخلاقی رهنمون می کند. او از پند و اندرز دادن به دیگران هیچ ابائی ندارد چه به طور مستقیم یا در غالب جمله های کوتاه. وی از گونه ای طنز نیز برای بیان بهتر افکارش استفاده می کند و گاهی لبخند را به گوشه ی لب خواننده هدیه می دهد: «درویشی مستجاب الدعوه در بغداد پدید آمد. حجّاج یوسف [را خبر کردند] بخواندش[و] گفت: دعای خیری بر من بکن. گفت: خدایا جانش بستان. گفت: از بهرِ خدا این[چه] دعاست؟ گفت: دعای خیر[ست] تو را و جمل مسلمانان را.»
ای زبردستِ زیردست آزار/ گرم تا کی بماند این بازار؟ به چه کار آیدت جهانداری؟/ مردنت بِه که مردم آزاری.

ارادت به اهل بیت علیه السلام

سعدی همچون عارفان دوره ی خویش و پیش از آن علاقه ای وافر به نبی مکرم اسلام حضرت محمد(ص) و امیر المؤمنین حضرت علی(ع) و اهل بیت دارد و در اشعارش این دلدادگی و عاشقی را به وضوح بیان می کند: «ماه فرو ماند از جمال محمد / سرو نباشد به اعتدال محمد.... ، آدم و نوح و خلیل و موسی و عیسی / آمده مجموع در ظلال محمد...، سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی / عشق محمد بس است و آل محمد.»
وی همچنین در وصف حضرت علی(ع) و اولاد او سخنوری نموده است؛
کَس را چه زور و زَهره که وصف علی کند؟/ جبار در مناقب او گفته: «هل اتی» .... ، فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست/ ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی، یارب به نسل طاهر اولاد فاطمه/ یارب به خون پاک شهیدان کربلا، دلهای  خسته را به کرم مرهمی فرست/ ای نام اعظمت در گنجینه ی شفا( مواعظ سعدی)
از میان شاعران، حافظ شیرازی، در غزلیاتش بیشترین تأثیر را از اشعار سعدی گرفته و با ذوق  و استعداد خارق العاده اش مضامین اشعار سعدی را شکل و رنگی دیگر بخشیده است.
سعدی از جمله شاعرانی است که بسیاری از بزرگان و نویسندگان وی را ستوده اند:
عبدالحسین زرین کوب: «سعدی معانی لطیف تازه را در عبارات آسان بیان می کند و از تعقید و تکلف برکنار می مانَد».
ضیاء موحد درباره ی وی می نویسد: «زبان فارسی پس از فردوسی به هیچ شاعری به اندازه ی سعدی مدیون نیست».
امام خمینی(ره): نیز در بیتِ «شاعر اگر سعدی شیرازی است / بافته های من و تو بازی است» به مقام والای سعدی اشاره می کند.