ادبیات جنگ منافاتی با صلح ندارد

علی داودی، شاعر و مدیر دفتر شعر حوزه هنری در پنجمین دوره آموزشی شعر جوان انقلاب اسلامی(آفتابگردان ها) به تببین ادبیات جنگ و ضدجنگ در کنار ادبیات دفاع مقدس پرداخت.

این شاعر در ابتدای سخنان خود با اشاره به جنگ هشت ساله و ادبیات ضدجنگ پدیدآمده در سال های اخیر گفت: جامعه ما در سال های گذشته درگیری یکی از طولانی ترین جنگ های تاریخ بوده است، بنابراین طبیعتاً جنگ موضوع مهمی است. در کشور ما طی سال های گذشته شعر ضدجنگ بر سر زبان عده ای افتاده است. در این جا می خواهیم ببینیم که آیا این بحث با وضعیت ما نیز نسبتی دارد یا خیر. شاعران کشور ما اغلب مستقیم یا غیرمستقیم درگیر جنگ بوده است. در خود دوره جنگ تحریک عواطف ضرورت داشته است. در سال های اخیر با درگذشت چهره های اصلی مرتبط با جنگ نسل جدیدی آمده است که بیشتر درگیر تبعات جنگ بوده است تا خود جنگ. گسترش ارتباطات نیز باعث شده است تا شاعران جوان با نگاه دیگر کشورها به جنگ آشنا شوند و از این طریق نوعی نگاه تلخ و سیاه به جنگ را اشاعه دهند.»
به گفته داوودی جنگ به هر حال پدیده ای است که هیچکس هوادار آن نیست حتی جنگ افروزان. اما عامل معنوی را نیز باید در نظر گرفت که می تواند ما را قانع کند که درگیر بشویم. جنگ اگر با باورهای مذهبی آمیخته شود در این صورت حتی در بدترین شکلش نیز قابل توجیه است. در همین داعش می بینیم که روز به روز مسلمانان را از کشورهای دیگر به این جا می کشانند، چون باور مذهبی را با عامل مذهبی تلفیق کرده اند. در این وضع مخالفت با چنین جنگی ممکن است مخالفت شما با آن باور نیز تلقی شود.
مولف مجموعه شعر «چاپ بیروت»، که در دور نخست از اردوی پنجم برای شاعران جوانی که از سراسر کشور مهمان شهرستان ادب هستند سخن می گفت، ادبیات را آینه تمام نمای فرهنگ دانست و با اشاره به تفاوت نگاه میان غرب و شرق افزود: وقتی جنگ از زندگی بشر جدایی ناپذیر بوده است در نتیجه در ادبیات نیز همیشه بازتاب داشته است. در عین حال هر نوع شرح جنگی حماسه تلقی نمی شود. در شعر عربی قدیم نیز جنگ و غارت توصیف می شد اما آن را حماسه نمی نامیم. حماسه به نوعی با مدنیت پیوند دارد، این نکته در میان اعراب دیده نمی شود. در شرح جنگ ها تفاوت دیگری نیز میان شرق و غرب وجود دارد. در مغرب زمین قهرمان ها انسان های زورمندی بودند که متکی به زور بودند، کسانی مثل گلادیاتورها. کشتار در آن جا نوی تفریح بوده است. این را با شاهنامه مقایسه کنید که کتاب خِرد است و با جنگ ازلی و ابدی خیر و شر پیوند خورده است. تبعات نگاه جنگجویانه و خشن در مغرب زمین باعث شد تا عده ای از نخبگان نگاه صلح طلبانه و ضدجنگ را ترویج کنند اما عموماً این نخبگان سهمی در قدرت نداشتند. بنابراین در مغرب زمین این نگاه ضد جنگ توجیه شدنی است. حتی برخی معتقدند پذیرش مذهب مسیحی در رم نیز به دلیل همین نگاه صلح آمیز بوده است تا مردم را قانع کنند که به سوی صلح بروند.

پرداختن شعر به مدافعان حرم، نسبتی با جنگ طلبی ندارد

داووی ادامه داد: در ادبیات ایران اشعار زیادی وجود دارد که نشان می دهد ایرانیان جنگ طلب نبوده اند حافظ می گوید: «ای نور دیده صلح به از جنگ و داوری»، در شعر سعدی و عراقی و اوحدی و این اواخر بهار دیگران نیز این نفرت از جنگ دیده می شود. بدین ترتیب ادبیاتی که دعوت کننده به صلح است نمی تواند جنگ طلب باشد، هر چند ما کتاب هایی داریم که شرح جنگ هاست اما آن مطالب سفارش پادشاهان بوده است. این نگاه در دوره ای البته عوض می شود، منظورم زمان مشروطه است. در این زمان نخستین واکنش های تند مربوط به جنگ مربوط به همین دوره است. جالب است که ما خودمان درگیر جنگ نبودیم ولی کسی مثل لاهوتی در روسیه سرودهای صلح و آزادی را چاپ کرد که نگاهی صلح طلبانه را ترویج می کند. وحید دستجردی نیز علیه جنگ جهانی شعر سروده است. بعدها حزب توده نیز در مجله خود با عنوان «کبوتر صلح» همین نگاه را داشت. نامه شهریار علیه بمب اتم نیز از همین دست است و نیز شاعران نوسرایی مثل اخوان یا شاملو و سپهری تا مشیری که در دفاع از صلح با همان نگاه شعر سروده اند. همه آنان واکنشی مشابه شاعران و ادیبانی داشته اند که علیه جنگ اول و دوم جهانی سرودند، جنگ هایی که به زعم آنان بی حاصل بود.»
داوودی که خود نیز در زمینه دفاع مقدس اشعاری را سروده است با اشاره به تفاوت ادبیات دفاع مقدس در دوران وقوع جنگ و دوران امروز توضیح داد: پس از انقلاب دوره های مختلف شعری درباره جنگ تحمیلی داریم. شاعران در دوره اول زبانی تند و تیز داشته اند چون دوره جنگ بود و نمی شد از ادبیات صلح صحبت کرد. شعرهای مختلف در این دوره علیه دشمن حرف زده اند و نیز از باورهای مذهبی خود. در دوره بعدی ما شاهد تبعات گسترده جنگ از جمله پدیده جنگ زدگان و نیز جانبازان شیمیایی و دیگر مجروحان بودیم، بدین ترتیب شاعرانی که تنها این وجه از جنگ را دیده بودند و گاه با پشتوانه مذهبی جنگ نیز سر ستیز داشته اند همین تبعات را دستاویز قرار می دهند و شعرهایی می سرایند که از ضعف و ناامیدی و ویرانی می گویند. آن ها دشمن را هم حذف می کنند. البته در همان دوره جنگ نیز کسانی عقده ها و دغدغه های سیاسی خود را بیان می کردند اما نگاه غالب چیز دیگری بود.
وی افزود: شاعران دفاع مقدس با پشتوانه عشق و عرفان ایرانی به موضوع دفاع مقدس پرداختند، چون آنها متوجه بودند که جنگ ما با جنگ آلمان و ژاپن فرق داشته است. جنگ ما تحمیلی است و ادبیات ما نیز ادبیات جنگ تحمیلی است. البته آن شعر دفاع مقدس که در آثار کسانی مثل قیصر امین پور دیده می شود خالی از آن نگاه ضدجنگ هم نیست. ضمن این که بسیاری از شاعران روشنفکر غربی نیز آن ادعای صلح طلبی را باور نمی کنند و گاه از آن با طعنه و شوخی یاد می کنند. امروز هم پرداختن به مدافعان حرم نسبتی با جنگ طلبی ندارد، نیز منافاتی با آن نگاه ضدجنگی که ترویج می شود ندارد.