جایگاه اسلیمی در هنرهای صناعی ایران

در ادامه بحث مقاله قبلی که در مورد "اصل اسلیمی" بود، به درک از اصل اسلیمی رسیدیم؛ در این مقاله نیز در میابیم که آثار هنرهای صناعی هم در کمال زیبایی جلوه می کنند. کاربرد نقوش اسلیمی در دوره های قبل از اسلام ایران نیز دیده می شود، همچنین شواهد تاریخی، گویای این حقیقت هستند. گویا نقوشی که درآنها استفاده شده پایه ی اصلی بسیاری از نقوش اسلیمی دوران اسلامی هستند.

به طور مثال می توان به برخی از اشیاء های مفرغی لرستان و یا برخی از اشیاء های به دست آمده از زیویه اشاره کرد، این ظروف سرشار از "نقوش گیاهی"  هستند. این ظروف را می توان جزء اولین نمونه های نقوش اسلیمی به حساب آورد. از برترین ویژگی های این نقوش می توان به در هم پیچیدگی و خمیدگی و در هم تافتگی اشاره کرد؛ به جز این موارد مقداری ظروف سفالی و فلزی از "دوره ی هخامنشی"  و به ویژه بر روی ریتون ها نقوش اسلیمی شکل دیده می شود.این نقوش نیز از گیاهان و گلها ایجاد شده اند. قابل توجه است که طرح های اسلیمی، بر روی ظروف فلزی دوره ی اشکانی به وفور یافت می شود.

«نقوش اسلیمی همچون معماری تزئینی، در دوره ی اسلامی بر روی ظروف سفالی و فلزی و سایر رسانه های هنری راه تکامل را پیمود. نقوش اسلیمی گاهی به طور مستقل و گاهی نیز با ترکیبی از سایر نقوش بر روی ظروف ظاهر شد. بشقابی لعابدار از سده ی سوم هجری از نیشابور به دست آمده است که روی این بشقاب مملو از نقوش برگهای باز وبسته وساقه های در هم پیچیده است.از سده ی هفتم هجری به بعد طرح های اسلیمی به قدری گسترده شده که در بیشتر رسانه های هنری، سفالینه ها و فلزینه ها تا رحل قرآن ها و مشبّک کاری های چوبی و حجّاری ها به کار رفت.» 1
در دوران مغول، استفاده های گوناگونی از نقوش اسلیمی و ختایی در آثار هنری مختف شده است. اسلیمی و ختایی در دوران مغول تاحدی رایج و معروف بودند که هر جا اینگونه نقوش دیده می شوند به طور قطع، هنر دوران مغول را یادآوری می کنند. این نقوش در زیور آلات زنانه نیز مشاهده می شود؛ مانند گردنبند طلایی که مربوط به سده ی هفتم هجری است؛ همانطور که مشاهده می شود گردنبند دارای نقوش در هم پیچیده ی اسلیمی است.

مغولان زندگی چادر نشینی را بر شهر نشینی ترجیح دادند لذا نقوش اسلیمی و ختایی آنان بر روی چادرهایشان نیز نمایان شد. در دوره ی تیموریان اسلیمی با شکوه فراوانی بر روی ظروف ظاهر شد؛ همچنین در دوره ی تیموریان سنگ قبرها و سنگ های یادبود و خاتم کاری های چوبی مشبّک نیز با اسلیمی های غنی تزئین می شدند.پس از آن گستردگی نقوش اسلیمی به بهترین نحو در دوران صفویان به وضوح مشاهده می شود که در دوران شاه عباس اول قوّت گرفت؛ در این دوران نقوش اسلیمی در جهت های مختلفی مانند پرده ها، فرش ها و حتی ظروف و کاشی ها و غیره راه یافت. نقوش اسلیمی در دوره ی صفوی تا جایی رشد کرد که بر روی بسیاری اشیاء متفاوت نیز نمایان شد ماند یک جفت دمپایی که در سده ی یازدهم هجری در کرمان تولید شده است.

این وسعت تنوع در آثار مرتبط با نقوش اسلیمی حتی بعد از دوران صفویان نیز بر روی اشیاء و ظروف و ابزارها و وسایل مختلف ادامه یافت و تبدیل به یکی از اصول مهم نقاشی تزئینی ایران شد.

پی نوشت:

1- آژند، یعقوب، هفت اصل تزئینی هنر ایران، نشر پیکره، (1393) ، ص(70)