دشواری انسان بودن

بسیاری رمان «دوران تحقیر» آندره مالرو که به تازگی با ترجمه سیروس ذکاء، مترجمِ نام آشنای آثار زولا منتشر شده است را چرخشی ناگهانی در کارنامه کاری او می دانند.

گویا مالرو در ژوئنِ سال ١٩٣٤ در حال نوشتن رمانی درباره نفت بوده و جالب اینکه ماجرای رمان در ایران و کوبا اتفاق افتاده است. اما در اکتبر همان سال مالرو به آندره ژید می گوید که رمانی در دست دارد که در اردوگاه های کار اجباری می گذرد و درواقع درباره آلمان نازی است.
 پس از روی کارآمدن هیتلر، مالرو به كمونیست ها نزدیک شد و در نهضت های ضد فاشیست فعالیت می کرد و از فرانسویان نیز دعوت كرد كه به ارتش سرخ بپیوندند و علیه فاشیسم موضع بگیرند. سرانجام حاصل این دوران از زندگی مالرو رمان کوتاه «دوران تحقیر» است كه نخستین بار در سال ١٩٣٥ چاپ شد و آن را صریح ترین موضع گیری آندره مالرو نسبت به ظهور فاشیسم در اروپا می دانند. «دوران تحقیر» آن طور که مترجمش، سیروس ذکاء در مقدمه نوشته است، چندان رمان محسوب نمی شود. خودِ مالرو نیز در مقدمه کتاب، آن را داستان کوتاه خوانده است.

داستان حول محور شخصیتی با نام «کاسنر» روایت می شود، یکی از اعضای مهم حزب کمونیست آلمان که نازی ها مدت ها در تعقیب او بودند و سرانجام او را در جریان اقدامی برای از بین بردن مدارک حزب به دام می اندازند. اما ماجرا همین جا تمام نمی شود. نازی ها برای اثبات هویت واقعی کاسنر چندان مدرک معتبری در دست ندارند. داستان با ورود کاسنر به بازداشتگاه آغاز می شود. کاسنر شاهد صحنه بازجویی یکی از اعضای حزب است. «در همان لحظه ای که کاسنر را به اتاق بازداشتگاه هُل دادند، یک زندانی داشت جواب سوالی را که از او شده بود تمام می کرد و صدایش در میان خش خش کاغذها و تق تق چکمه افراد پلیس گم می شد.

کارمند هیتلری آن طرف میز که دک و پوزی مثل دیگران داشت، با چهره ای  ذوذنقه ای شکل و موهای از ته تراشیده بالای گوش ها و کاکلی بور و شق و رق در بالای پیشانی گفت: بخش آموزشی حزب... از کی؟ - از ١٩٢٤...» و بعد مکالمه آن دو در چند جمله دیگر ادامه پیدا کرد. اما کاسنر بیش از هر چیز توجهش به صداها بود. صدای کسی که از او سوال می شد، آهسته و نامشخص بود انگار او نیست که جواب می دهد، بلکه شخص تحت اجباری است. صدای سوال ک ننده هم صدای کسی بود حواس پرت. سرانجام زندانی که صدوهشتاد روز یعنی شش ماه در «موآبیت»؛ جوخه های نازی به سر برده به سلول تازه اش فرستاده می شود تا به گفته مرد نازی حافظه اش کاملا سر جایش برگردد. سوال و جواب مرد که تمام شد، کاسنر را به طرف میز هُل دادند.

مرد نازی به او نگاهی کرد و بعد پرونده اش را درآورد، عکسی بیرون کشید و به نوبت نگاهش را به عکس و به چهره کاسنر می دوخت. کاسنر می دانست اگر شناخته شود کارش تمام است. اگر شناخته می شد با محکومیت یا بی محکومیت کشته می شد و خود این را بیشتر از هر کس دیگری می دانست. کاسنر به خانه یکی از اعضای حزب می رود تا فهرست اسامی جاسازی شده در قاب ساعتی را بردارد. «وقتی کاسنر به منزل رسید، دو تا از اس.آ.ها را در راهرو دید...» کاسنر کمی ایستاد، سعی کرد سیگارش را روشن کند. از دو مرد نازی آتش خواست و بعد به راه خود ادامه داد. داخل خانه شد. در را بست. گنجه را باز کرد. ساعت را برداشت و فهرست اسامی را خورد. ساعت را سر جایش گذاشت و گنجه را بست و برگشت. طعم کاغذی که می جوید بدون درد هم نبود. سرآخر کاسنر دستگیر شده بود اما با برگه های جعلی هویت.
از اینجا به بعدِ داستان، اوضاع کاسنر، آزار و شکنجه او در زندان اردوگاه ترسیم می شود و البته تخیلات و توهماتی که گرفتار آنهاست و او را تا مرز جنون و تباهی می کشاند و ارتباط او با زندانی همسایه اش که تنها با ضرباتی معنادار به دیوار برقرار می شود.
 فصول هشتگانه کتاب آن طور که خودِ آندره مالرو در مقدمه اش نوشته است تأکیدی است بر آنچه مالرو «یک تراژدی به معنی باستانی کلمه می داند، یعنی انسان تنها در برابر سرنوشت و مبارزه اش با عناصر طبیعی و ستم و استبداد، که در عین حال افشای اعمال جنایتکارانه نازی هاست و در قالب همان مبارزه ای قرار می گیرد که بعدها با استالینیسم به کار خواهد بست.» ترجمه فارسی رمانِ «دوران تحقیر» یا به گفته مالرو داستان کوتاه، یک پیشگفتار کوتاه دارد که مترجم آن نوشته است و مقدمه ای به قلم خود مالرو. سیروس ذکاء که پیش تر آثاری چون «وسوسه غرب»، «سرنوشت بشر»، «آیینه اوهام» و اخیرا نیز «راه شاهی» را از آندره مالرو ترجمه کرده است و به خوبی این نویسنده صاحب سبک را می شناسد، در پیشگفتار کوتاهِ دوران تحقیر از زمینه نوشته شدن این رمان می نویسد و شرحی از داستان آن ارائه می دهد.
زمانِ انتشار این کتاب، بحث های بسیاری بر سر آن به راه می افتد که گویا بخش عمده ای از آنها انتقادی است علیه تعریفی که مالرو در این داستان از حزب ناسیونال سوسیال آلمان به دست داده یا انتقاد از وضعیت حاکم بر اردوگاه ها. امری که مالرو را به نوشتن متنی کوتاه وامی دارد، متنی که به نوعی دفاعیه مالرو از واقعیتِ اثر است. «مقالاتی که در زمان انتشار این داستان کوتاه در مجله درباره اش منتشر شد، مرا وامی دارند که در اینجا چند اندیشه ای را به صورتی مختصر و کوتاه یادآور شوم. کسانی که ارائه اسناد و مدارک را از طرف من ناکافی دانسته اند، بهتر است به مقررات رسمی اردوگاه های مرگ مراجعه کنند.»
در ادامه مالرو تفسیری از دوران تحقیر به دست می دهد و دنیای اثری همچو داستان خود را، دنیای تراژدی می خواند، یعنی انسان، توده مردم، عناصر طبیعت و تقدیر. این دنیا به نظر مالرو در دو شخصیت خلاصه می شود: قهرمان و معنی زندگی او. تضادها و اختلاف های فردی که پیچیدگی های رمان را به وجود می آورند، در این دنیا به چشم نمی خورند. و بعد مالرو از فلوبر نمونه می آورد که با آفریدن شخصیت هایی متضاد با ذوق و آرمان خود تا آنجا پیش می رفت که می توانست بگوید: «همه شان را از یک گل می آفرینم و حق می داشت» و می رود سراغ شخصیت خودش در دوران تحقیر؛ کاسنر. «در نظر کاسنر همچون بسیاری از روشنفکران کمونیست، این مرام زایا بودن انسان را به او باز می گرداند. انسان دوره امپراتوری رُم، انسان مسیحی، سربازان ارتش آلمان، کارگر شوروی، مثل هر انسانی وابسته به مردمی است که اطرافش را فراگرفته اند.» سرآخر مالرو نتیجه می گیرد که «انسان بودن دشوار است. اما نه دشوارتر از انسان شدن با تعمیق وابستگی و همبستگی خود با دیگران، به جای تشدید تفاوت های خود با آنها - راه نخست دست کم به اندازه راه دوم، تقویت کننده چیزی است که انسان با آن انسان است و از خود فراتر می رود، می آفریند، نوآوری می کند و خویشتن را درک می کند.